Η επαναμάγευση του κόσμου

Πολλοί ήταν οι διανοητές του 19^ου ως και τις αρχές του 20^ου αιώνα οι οποίοι μίλησαν για την «απομάγευση του κόσμου». Με τον όρο αυτό –«απομάγευση»- ο Μαξ Βέμπερ ονομάτισε την εξάλειψη ή τον ασφυκτικό περιορισμό της «μαγείας» από τις κοινωνικές πρακτικές. O όρος μαγεία αντιστοιχούσε χοντρικά σε οποιαδήποτε δοξασία ή πρακτική ή νόημα που γίνονταν αποδεκτά χωρίς τη μεσολάβηση μιας επιστημονικής [θετικιστικού τύπου] εξήγησης. Η αντίληψη αυτή δεν είχε δημιουργηθεί στους διανοητές της εποχής χωρίς λόγο. Αντιθέτως, είχαν κάθε λόγο να πιστεύουν στην απομάγευση αφού μια σειρά από «επαναστάσεις», όπως ήταν η βιομηχανική (με τις δυο φάσεις της) και η επιστημονική, αλλά και επαναστάσεις χωρίς τα εισαγωγικά, είχαν φέρει στην Ευρώπη έναν τύπο ορθολογισμού που βασίζονταν πάνω στον θετικισμό, που με τη σειρά του υπηρετούσε την πρόοδο της καπιταλιστικής οικονομίας. Υπήρχαν βέβαια και διανοητές –όπως ήταν για παράδειγμα ο Καρλ Μαρξ- οι οποίοι κατάλαβαν αρκετά νωρίς τόσο τις δυνατότητες όσο και τις παγίδες του θετικισμού, τη σχέση του με τον καπιταλισμό, και κατ’ επέκταση τα όρια του.

Πάντως ο 19^ος αιώνας ήταν ένας αιώνας που έδωσε την εντύπωση στους επιστήμονες, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία, πως τα πάντα μπορούσαν να μετρηθούν, να ταξινομηθούν να υπολογιστούν. Και σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, μέσω της συνεχούς προόδου της [θετικιστικού τύπου] επιστήμης, υπήρχε η δυνατότητα του σχεδιασμού και της «κατασκευής» του μελλοντικού κόσμου κατά το όραμα της ανθρωπότητας. Η αισιοδοξία αυτή ιστορικά χτύπησε σε βράχο, και οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι ήρθαν να αποδείξουν ότι το όραμα της ανθρωπότητας κάθε άλλο παρά ενιαίο ήταν, και ότι η βουλησιαρχία των ισχυρών του πλανήτη για το μοίρασμα του κόσμου, μοιραία οδηγούσε την ανθρωπότητα από ξέρα σε ξέρα. Η επιστημονική σκέψη, συνειδητοποιώντας ότι το όραμα (όποιο και αν ήταν αυτό) του 19^ου αιώνα, κάθε άλλο παρά πραγματώθηκε, σταμάτησε να βλέπει τον θετικισμό ως πανάκεια, και άρχισε να αναστοχάζεται πάνω στην ίδια της τη φιλοσοφία και την επιστημονική μέθοδο. Στις κοινωνικές επιστήμες αυτό εκφράστηκε με την παραδοχή ότι δεν ήταν δυνατόν τα πάντα να ποσοτικοποιηθούν και να «μαθηματικοποιηθούν». Ο θετικισμός φυσικά κάθε άλλο παρά ξεπεράστηκε, αυτό που μάλλον συνέβη είναι ότι άρχισαν να ανακαλύπτονται τα όρια και οι περιορισμοί του, και καταρρίφθηκε η όποια αισιοδοξία ότι με μια σειρά από πολύπλοκους μεν αλλά ακριβείς υπολογισμούς, όλα θα πήγαιναν κατ’ ευχήν.

Παράλληλα, όσο και αν η επιστημονική μέθοδος και το θετικιστικό paradigm πήρε χώρο από την «μαγεία»/μεταφυσική, εκείνη κάθε άλλο παρά εξαφανίστηκε. Ακόμα λοιπόν και αν η μεταφυσική δε βρήκε με άμεσο τρόπο χώρο ανάμεσα στους ταινιοδιαδρόμους του εργοστασίου, στις πρέσες και στα κοπίδια, στις πρακτικές του τεϊλορισμού και του φορντισμού, συνέχισε να υπάρχει στις κοινωνικές αναπαραστάσεις και κατ’ επέκταση στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Πέρα όμως από τις όποιες ποσοτικές μεταβολές υπέστη η «μαγεία», η ανάδυση του καπιταλισμού την άλλαξε και ποιοτικά. Επ’ αυτού δεν θα επεκταθώ διότι έχω αναφερθεί σε παλαιότερα μου άρθρα που όποιος θέλει μπορεί να τα διαβάσει εδώ και εδώ. Μια άλλη αδιαμφισβήτητη μεταβολή που έφερε η ανάδυση του θετικιστικού paradigm, είναι το σε συντριπτικό βαθμό διαζύγιο της μοντελοποιημένης επιστημονικής σκέψης από τη «μαγεία» και τις δοξασίες της. Στις μεσαιωνικές κοινωνίες, επιστήμη και μαγεία ήταν πολλαπλώς εναγκαλισμένες μεταξύ τους. Οι γιατροί διδάσκονταν αστρολογία και διάβαζαν προσευχές ως θεραπευτική πρακτική, οι φυσικοί διδάσκονταν αλχημεία, οι χειρούργοι ήταν «καταραμένοι» διότι με τις πρακτικές τους έχυναν αίμα, κάτι που απαγόρευε ο χριστιανισμός κ.α. Με το παραπάνω δεν υπονοώ ότι ο θετικισμός και ο καπιταλιστικός οργανωμένος τρόπος παραγωγής δεν δημιουργούν –αναγκαία- τις δικές τους ιδεαλιστικές/μεταφυσικές αναπαραστάσεις (αν θέλετε διαβάστε παλιότερο μου άρθρο για την μαρξιστική έννοια της ιδεολογίας και του φετιχισμού), αλλά ότι εισάγεται στην επιστημονική σκέψη η έννοια της απόδειξης και απορρίπτονται οι όποιες εξ αποκαλύψεως αλήθειες του παρελθόντος.

Βέβαια μέσα στην καπιταλιστική αγορά, «μαγεία», μηχανική και επιστήμη έρχονται να «συνευρεθούν» με καινοτόμους τρόπους. Για παράδειγμα ένα μεγάλο κομμάτι της φαρμακοβιομηχανίας ασχολείται με την παραγωγή ομοιοπαθητικών «σκευασμάτων», ενώ μέσω της προόδου που έφερε στις επικοινωνίες η επιστήμη της πληροφορικής διασπείρεται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη κάθε είδους θεωρία συνωμοσίας, ψευδοεπιστήμης, προφητείας κ.α.

Ομοιοπαθητικά σκευάσματα, σαν να λέμε mana potion, healing potion κλπ

Είναι φανερό λοιπόν μέχρι τώρα, ότι αυτό που οι διανοητές της νεωτερικότητας διέγνωσαν ως παιδική ασθένεια του πολιτισμού, δηλαδή τη μαγεία, έχει μάλλον περισσότερο τη μορφή αλλεργίας αφού όχι μόνο δεν εξαφανίζεται μια και καλή, αλλά ανάλογα με την εκάστοτε εποχή αναζωπυρώνεται και μεταλλάσσεται. Μια τέτοια περίοδο θεωρώ ότι βιώνουμε και στην αυγή του 21^ου αιώνα, και μάλιστα πιο έντονα από την αρχή της δεύτερης δεκαετίας του. Ομολογώ πως δεν μπορώ να κατανοήσω το φαινόμενο σε όλες του τις διαστάσεις και σχέσεις, παρόλα αυτά έχω κάποιες ιδέες σχετικά με το τι μπορεί να συμβάλει προς την κατεύθυνση αυτή.

Οικονομική κρίση: Η οικονομική κρίση δημιουργεί αβεβαιότητα σε ανθρώπινα υποκείμενα και διαλύει κατεστημένους θεσμούς και μοτίβα. Η αβεβαιότητα αυτή κλονίζει τη μέχρι τότε σταθερή πίστη σε αξίες και τρόπους ζωής και οδηγεί τα υποκείμενα σε εναλλακτικές θεωρήσεις της πραγματικότητας. Τη θέση λοιπόν αυτού του κενού που δημιουργείται, έρχεται να την καλύψει πολλές φορές η μεταφυσική, η ψευδοεπιστήμη, ο «πνευματισμός» κ.α.

Μη επαλήθευση της τελεολογίας του θετικισμού: Το ότι ο θετικισμός, η βιομηχανική και η επιστημονική ανάπτυξη, η εξέλιξη γενικότερα της υλικής και πνευματικής παραγωγής δεν οδήγησε σε κάποιου είδους ουτοπία, είναι κάτι που κάνει την επιστήμη να χάσει την παντοδυναμία της στα μάτια των ανθρώπων. Πόσο μάλλον όταν διαφορετικά υποκείμενα απολαμβάνουν σε διαφορετικό βαθμό τα αγαθά του σύγχρονου πολιτισμού. Οι άθλιες υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας για παράδειγμα που λαμβάνει κάποιος ανασφάλιστος, ή ακόμα και κάποιος που έχει μια δημόσια ασφάλιση της κακιάς ώρας, αφήνουν μεγάλο κενό για εισχώρηση της παραϊατρικής. Φυσικά, και μάλλον σε μεγαλύτερο βαθμό, στην παραϊατρική και στην ματζουνολογία καταλήγουν και οι ευκατάστατοι. Στην δική τους περίπτωση αυτό δεν έχει να κάνει με την μη πρόσβαση σε δομές υγείας, αλλά με τη συνήθεια, να νοηματοδοτούν τη ζωή τους μέσω του εξεζητημένου, του εκκεντρικού και του «εναλλακτικού».

Η αδυναμία της επιστήμης να δώσει απάντηση σε υπαρξιακά ερωτήματα: Υπάρχει ψυχή; Υπάρχει ζωή μετά θάνατον; Ποιο είναι το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης; Τα υπαρξιακά αυτά ερωτήματα μοιραία απασχολούν τους ανθρώπους κατά πάσα πιθανότητα από την αρχή της ανθρωπότητας. Η επιστήμη πέρα από το να διαψεύσει κάποιες μεταφυσικές δοξασίες σε σχέση με αυτού του τύπου τα ερωτήματα δεν μπορεί να δώσει τη δική της απάντηση. Από τη μια λοιπόν απορρίπτει τις μεταφυσικές ερμηνείες, από την άλλη έρχεται και παραδέχεται ότι δεν έχει απτές αποδείξεις έτσι ώστε να μπορέσει να δώσει μορφή στο άγνωστο. Συνεπώς δεν είναι καθόλου παράξενο – και εφόσον τα υπαρξιακά ερωτήματα συνδέονται και με το αίσθημα του υπαρξιακού φόβου- ότι πολλοί άνθρωποι προτιμούν τις μεταφυσικές απαντήσεις από την άγνοια που τους προτείνει ως εναλλακτική η σύγχρονη επιστήμη.

Σε αυτό το σημείο ολοκληρώνεται το πρώτο μέρος του άρθρου έτσι ώστε να μην γίνει πολύ μεγάλο και κουραστικό. Θα χαρώ να σας δω και στο επόμενο 

Λαγωνικάκης Φραγκίσκος(Poexania)

Δείτε εδώ το δεύτερο μέρος
Δείτε εδώ το τρίτο και τελευταίο μέρος