Ι. Μέσαρος: το φάντασμα του Μαρξ στοιχειώνει ολόκληρο τον κόσμο

Την περασμένη Κυριακή, πέθανε σε ηλικία 87 ετών ο Ούγγρος φιλόσοφος, Ίστβαν Μέσαρος, μαθητής του Λούκατς, που έγινε γνωστός στη χώρα μας κυρίως μέσα από το έργο του “η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση”, που είναι άλλωστε κι η σημαντικότερη συμβολή του στη μαρξιστική θεωρία. Η πορεία του Μέσαρος είναι πάντως αντιφατική, όπως δείχνει και το βιογραφικό του σημείωμα, όπου διαβάζουμε πως έφυγε στη Δύση μετά τα γεγονότα του 1956 στη χώρα του και την καταστολή της αντεπανάστασης.

Εδώ δε θα επιχειρήσουμε κάποια αναλυτική αναφορά στη διαδρομή και το έργο του. Θα περιοριστούμε σε ένα πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα από μια δημόσια παρέμβασή του, όπου αναφέρεται σε ένα πρωτοσέλιδο του αμερικάνικου περιοδικού ΤΙΜΕ, με τον πομπώδη τίτλο “ο Μαρξ πέθανε”, εν έτει 1977. Ο Μέσαρος δείχνει στο κοινό το περιοδικό που έχει φυλάξει στο αρχείο του και καγχαζει όσους βιάστηκαν να θάψουν το Μαρξ, που παραμένει επίκαιρος όσο ποτέ, ενάντια στην εφήμερη δόξα διάφορων “νέων φιλόσοφων” του συρμού.

Και θα ήθελα να σχολιάσω και κάτι ακόμα. Θα ήθελα να σας δείξω ένα θέμα που είχε το περιοδικό Time, ένα πολύτιμο κομμάτι που έχω εδώ. Το αγόρασα το 1977 και το κράτησα όλο αυτόν τον καιρό. Πρέπει να υπάρχει κάποιος λόγος! Και ο λόγος είναι ότι στο εξώφυλλο του περιοδικού Time γράφει ότι “ο Μαρξ είναι νεκρός”. Τώρα, περίμεναν μερικά χρόνια για να το ανακαλύψουν, αλλά τελικά το κατάφεραν, 94 χρόνια μετά, και το ανακοίνωσαν μ’ αυτόν τον τρόπο στον κόσμο. Αν κοιτάξτε στα μικρά γράμματα, θα διαβάσετε “οι νέοι Γάλλοι φιλόσοφοι μιλούν” κι έτσι μας ενημέρωσαν για το κύρος των Γάλλων νέων φιλοσόφων.

Όταν το διάβασα αυτό “Γάλλοι νέοι φιλόσοφοι”, που σίγουρα δεν είναι νέοι πόσο μάλλον φιλόσοφοι, το δήλωσαν με τέτοιο τρόπο που μου θύμισε κάτι που συνέβη αρκετό καιρό νωρίτερα, στην αίθουσα της φήμης (Hall of Fame) του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Υπάρχει μια αίθουσα φήμης με προτομές διάσημων ανθρώπων και κάτω από τις προτομές υπάρχει πάντα μια σημείωση. Κάτω από την προτομή του Γαλιλαίου φυσικά υπάρχει η σημείωση “Eppure si muove” – “κι όμως γυρίζει”. Συνεχίζοντας λίγα βήματα παρακάτω, υπάρχει η προτομή του Νίτσε και κάτω από την προτομή είναι γραμμένο “Ο θεός είναι νεκρός – Νίτσε”. Μερικές εβδομάδες αργότερα, αυτή η σημείωση ήταν σβησμένη και στη θέση της υπήρχε “ο Νίτσε πέθανε – θεός”.

Τώρα αυτό μπορούμε να το πούμε για τους Γάλλους νέους φιλόσοφους και το Μαρξ. Γιατί, στην πραγματικότητα, το φάντασμα του Μαρξ στοιχειώνει τον κόσμο, όλο τον κόσμο. Όχι μόνο την Ευρώπη, ολόκληρο τον κόσμο. Και δεν υπάρχει κανένας τρόπος, κάποια καλοπροαίρετη σκέψη να μπορέσει να θάψει το Μαρξ κάτω από τη συγκυρία, γιατί τόσο πολλά από αυτά που έχει γράψει, τόσο πολλά από αυτά που έχει πει, έχουν γίνει πραγματικότητα.

Μπορείτε να δείτε ολόκληρη την παρέμβαση του Μέσαρος στο παραπάνω βίντεο (το πρώτο από τα τρία μέρη), που το βρήκαμε στο Youtube, στο κανάλι της Λέσχης, σε μετάφραση της Στέλλας Σουνδουλουνάκη.

Στη συνέχεια μπορείτε να διαβάσετε ένα μικρό απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου “η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση”.

Η συνθετότητα της βασικής έννοιας “αλλοτρίωση”. Αυτό το πρόβλημα αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Η μαρξική έννοια “αλλοτρίωση” έχει τέσσερις κύριες όψεις, τις ακόλουθες:

α) ο άνθρωπος είναι αλλοτριωμένος από τη φύση
β) είναι αλλοτριωμένος από τον εαυτό του (από την ίδια του τη δραστηριότητα)
γ) από το “ειδολογικό ον του” – Gattungswesen – (από την υπόστασή του σαν μέλους του ανθρώπινου είδους).
δ) ο άνθρωπος είναι αλλοτριωμένος από τον άνθρωπο (από τους άλλους ανθρώπους).

Το πρώτο από τα τέσσερα αυτά χαρακτηριστικά, της “αλλοτριωμένης εργασίας”, εκφράζει τη σχέση του εργαζόμενου με το προϊόν της εργασίας του που είναι ταυτόχρονα, κατά το Μαρξ, η σχέση του με τον αισθητό εξωτερικό κόσμο, με τα αντικείμενα της φύσης.

Το δεύτερο είναι η έκφραση της σχέσης της εργασίας με την πράξη της παραγωγής, μέσα στην εργασιακή διαδικασία, δηλαδή στη σχέση του εργαζόμενου με τη δραστηριότητά του, σαν αλλοτριωμένη δραστηριότητα που δεν του παρέχει ικανοποίηση αυτή καθαυτή, αλλά μόνο διαμέσου της πράξης της πούλησής του σε κάποιον άλλον. (Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι η ίδια η δραστηριότητα που του δίνει ικανοποίηση αλλά μια αφηρημένη ιδιότητά της: η δυνατότητά της να πουλιέται κάτω από ορισμένες συνθήκες). Ο Μαρξ επίσης ονομάζει το πρώτο χαρακτηριστικό “αποξένωση του πράγματος”, ενώ το δεύτερο “αυτο-αποξένωση”.

Η τρίτη πλευρά -η αλλοτρίωση του ανθρώπου από την υπόστασή του σαν μέλους του ανθρώπινου είδους- συνδέεται με την αντίληψη ότι το αντικείμενο της εργασίας είναι η αντικειμενοποίηση της ζωής του ανθρώπινου είδους, γιατί ο άνθρωπος “γίνεται διπλός όχι μόνο σα συνείδηση, διανοητικά, αλλά και ενεργά, στην πραγματικότητα, και επομένως αντικρίζει τον εαυτό του μέσα σε έναν κόσμο που έχει ο ίδιος δημιουργήσει”. Η αλλοτριωμένη εργασία, ωστόσο, μεταστρέφει την “ειδολογική υπόσταση των ανθρώπων, τόσο τη φύση όσο και τις διανοητικές ειδολογικές δυνάμεις του, σε μια ύπαρξη ξένη προς αυτόν και σ’ ένα μέσο της ατομικής του ύπαρξης. Αποξενώνει τον άνθρωπο από το σώμα του, από τη φύση όπως υπάρχει έξω απ’ αυτόν, από την πνευματική του ουσία, την ανθρώπινη ουσία του”.

Το τρίτο χαρακτηριστικό περιέχεται στα δύο πρώτα, γιατί είναι η έκφρασή τους με όρους ανθρώπινων σχέσεων και έτσι είναι και το τέταρτο χαρακτηριστικό που αναφέραμε πρωτύτερα. Αλλά ενώ διατυπώνοντας το τρίτο χαρακτηριστικό ο Μαρξ θεώρησε τα αποτελέσματα της αλλοτρίωσης της εργασίας -και ως “αποξένωση του πράγματος” και ως “αυτοαποξένωση”- από την άποψη της σχέσης του ανθρώπου προς το ανθρώπινο γένος γενικά (δηλαδή την αλλοτρίωση από την “ανθρωπιά”, στη διάρκεια της ταπείνωσής του από τις καπιταλιστικές διαδικασίες), στο τέταρτο τα θεωρεί από την άποψη της σχέσης του ανθρώπου προς τους άλλους ανθρώπους. Ο Μαρξ γράφει για το τελευταίο: “Μια άμεση συνέπεια του γεγονότος ότι ο άνθρωπος είναι αποξενωμένος από το προϊόν της εργασίας του, από τη ζωτική δραστηριότητά του, από την ειδολογική του υπόσταση, είναι η αποξένωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Όταν ένας άνθρωπος συγκρούεται με τον εαυτό του, συγκρούεται και με τον άλλο άνθρωπο. Ό,τι ισχύει για τη σχέση του ανθρώπου με το έργο του, με το προϊόν της εργασίας του και με τον ίδιο, ισχύει και για τη σχέση του ανθρώπου με τον άλλο άνθρωπο και με την εργασία του και το αντικείμενο της εργασίας του άλλου ανθρώπου. Γενικά, η πρόταση ότι ο άνθρωπος αποξενώνεται από την ειδολογική του ύπαρξη σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος αποξενώνεται από τον άλλο και ότι όλοι είναι αποξενωμένοι από την ουσία του ανθρώπου”.

Έτσι η έννοια της αλλοτρίωσης κατά το Μαρξ περιλαμβάνει τις εκδηλώσεις της “αποξένωσης του ανθρώπου από τη φύση και από τον εαυτό του” από τη μια μεριά και την έκφραση αυτής της διαδικασίας στη σχέση ανθρώπου-ανθρώπινου γένους και ανθρώπου προς άνθρωπο από την άλλη.