Ιμπεριαλισμός: τα ώριμα χρόνια

Όσοι παρακολούθησαν αυτή τη σειρά από την αρχή, ανεξάρτητα αν συμφωνούν ή όχι, θα έχουν εμπεδώσει το βασικό επιχείρημα ότι ο ιμπεριαλισμός βασίζεται στην ανισόμετρη ανάπτυξη, τα μονοπώλια και τον ανταγωνισμό.

Για να είμαστε απόλυτα ακριβείς, το μόνο νέο στοιχείο σε αυτό το στάδιο του καπιταλισμού, είναι τα μονοπώλια, καθώς ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είναι από γεννησιμιού του ανισόμετρος και ανταγωνιστικός. Μάλιστα, η ανισομετρία εμφανίστηκε στην βιβλιογραφία σαν όρος, όταν το εκφραζόμενο φαινόμενο είχε γίνει λιγότερο χτυπητό, όταν δηλαδή έσπασε η μονοκρατορία του αγγλικού βιομηχανικού κεφαλαίου, των αγγλικών τραπεζών, της Τράπεζας της Αγγλίας, της βρετανικής λίρας και του αγγλικού κράτους.

Επειδή μπορεί να παραπέσει η παρατήρηση που κάναμε στο δεύτερο σημείωμα, θα επαναλάβουμε ότι ο Λένιν, στο βασικό έργο του για τον Ιμπεριαλισμό διέκρινε πολύ σωστά όχι ένα, αλλά τρία επίπεδα ανισόμετρης ανάπτυξης: των διαφόρων επιχειρήσεων, των διαφόρων κλάδων της βιομηχανίας και των διαφόρων χωρών. (2009, σ. 72)

Με την ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού, εξελίχθηκε και η σχέση μεταξύ αυτών των επιπέδων. Η εξαγωγή κεφαλαίου μπορεί να ξεκίνησε από μια χούφτα χώρες αλλά έμελε να πυροδοτήσει αναπόφευκτες αντιδράσεις. Από τη μία, οδήγησε στην αλματώδη αύξηση της συγκέντρωσης στις πιο καθυστερημένες καπιταλιστικές χώρες. Οι ξένες επενδύσεις συνέβαλαν στο να αναπτυχθούν υποδομές και σύγχρονα εργοστάσια σε όλο τον κόσμο. Από την άλλη, αποδείχθηκε ότι η εξαγωγή κεφαλαίου μπορεί να είναι πολύ επικερδής και μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών. Τέλος, η εξαγωγή κεφαλαίου αγκάλιασε όλο το κύκλωμα του κεφαλαίου, δηλαδή όχι μόνο την παραγωγή, αλλά και την μεταφορά και την πώληση των εμπορευμάτων.

Το αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων είναι η πολυεθνική επιχείρηση που έμελε να γίνει η κυρίαρχη μορφή του μονοπωλίου, έναντι των καρτέλ και των τραστ. Η πολυεθνική επιχείρηση αποτελειώνει τον εθνικό χαρακτήρα στην ιδιοκτησία του κεφαλαίου και υπονομεύει σταθερά τις σχέσεις του κεφαλαίου με ένα μόνο, συγκεκριμένο, κράτος, την ίδια ώρα που αναγκαστικά δένει το κεφάλαιο με μια σειρά από κράτη με πολλαπλούς δεσμούς.

Μια δεύτερη μεγάλη αλλαγή είναι το σπάσιμο της αποικιοκρατίας. Το ζήτημα είναι μεγάλο και ξεφεύγει από τα πλαίσια της συζήτησής μας, αλλά αρκεί να παρατηρήσουμε ότι πλέον οι χώρες είναι σχεδόν όλες “ανεξάρτητες”, όχι κατ’ εξαίρεση, αλλά κατά κανόνα. Η εξάρτηση πλέον αφορά σε ένα κλάδο, μια περιοχή, μια πρώτη ύλη, μια αγορά, ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο μέρος της οικονομίας, αλλά όχι στο σύνολο της χώρας γι’ αυτό και δεν βρίσκει κανείς σήμερα συχνά τη μορφή της αποικίας ή του προτεκτοράτου. Η εξάρτηση αυτή μάλιστα έχει γενικευτεί, μπορεί να αφορά ακόμα και ανεπτυγμένες χώρες. Μια κραυγαλέα έκφραση αυτού του φαινομένου είναι η ενεργειακή εξάρτηση της ίδιας της Γερμανίας!

Η τρίτη σοβαρή αλλαγή αφορά το ίδιο το χρήμα και τις μορφές του. Η κυρίαρχη μορφή χρήματος, το χρήμα της Κεντρικής Τράπεζας (διευθετημένο χρήμα), γίνεται ιμπεριαλιστικό χρήμα. Κατ’ αρχήν, η εξαγωγή κεφαλαίου θα ήταν αδύνατη αν έπρεπε να χρηματοδοτηθεί με χρυσό, όχι στην κλίμακα που έγινε, αλλά σε καμία κλίμακα. Ανάποδα, το ιμπεριαλιστικό χρήμα όχι απλά διευκόλυνε την εξαγωγή κεφαλαίου, αλλά την οδήγησε σε δυσθεώρητα ύψη, ιδιαίτερα μετά την τυπική αποδέσμευση των αποθεμάτων των Κεντρικών Τραπεζών από το χρυσό.

Η αλλαγή αυτή έχει διπλή (αντιφατική) επίδραση στο θέμα μας. Από τη μία ενισχύει τη σημασία συγκεκριμένων κρατών που εκδίδουν ιμπεριαλιστικό χρήμα, με πρώτο και καλύτερο αυτό των ΗΠΑ. Πράγματι, το επιχείρημα της κυριαρχίας των ΗΠΑ στηρίζεται σε ένα μεγάλο βαθμό στο δολάριο. Και πράγματι το δολάριο είναι (ακόμα) το κορυφαίο ιμπεριαλιστικό χρήμα. Αλλά δεν είναι το μόνο. Το ζήτημα το έχουμε συζητήσει στο σχετικό άρθρο: Το δολάριο, το ευρώ και η επιθετικότητα των ΗΠΑ.

Από την άλλη πλευρά, αν ανοίξει ένας δρόμος είναι αδύνατο να μην προσπαθήσουν να τον διαβούν όλοι. Κατ’ αρχήν, η αναγκαιότητα είναι κοινή. Αφορά πρώτα στην πρόσβαση σε ιμπεριαλιστικό χρήμα γενικά, κι έπειτα στην φθηνή πρόσβαση σε ιμπεριαλιστικό χρήμα. Οι πολυεθνικές πρέπει να διατηρούν πρόσβαση στα τραπεζικά συστήματα των χωρών που εκδίδουν ιμπεριαλιστικό χρήμα. Εξάλλου, η δυνατότητα γέννησης ενός ιμπεριαλιστικού χρήματος μεταβάλλεται συνεχώς και είναι ιστορικό προϊόν, όπως μας έδειξε το παράδειγμα του ευρώ. Και το ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι τα ίδια τα ιμπεριαλιστικά χρήματα “τραβάνε” όλα τα χρήματα στο δρόμο τους, κυρίως μέσα από το μηχανισμό των αποθεμάτων των Κεντρικών Τραπεζών: το δολάριο “τραβάει” τη βρετανική λίρα, το ευρώ και το γιέν, και όλα μαζί το γουάν, το ρούβλι και μερικά ακόμα. Για παράδειγμα, η λειτουργία του ιμπεριαλιστικού χρήματος οδήγησε τις Κεντρικές Τράπεζες της Κίνας και της Ρωσίας να συσσωρεύσουν τεράστια αποθέματα , τα οποία είναι προϋπόθεση για να αναβαθμιστούν τα χρήματά τους σε ιμπεριαλιστικά χρήματα.

Τέταρτη μεγάλη αλλαγή είναι η άνοδος της σημασίας των διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων των καπιταλιστών, και η δημιουργία νέων. Από τις ενώσεις του μεσοπολέμου, το Συνέδριο της Γένοβας και την Τράπεζα των Διεθνών Διακανονισμών (BIS) και τις ενώσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, οδηγηθήκαμε σε μια πανσπερμία ενώσεων μετά τον πόλεμο:

το ΝΑΤΟ, τους G- (6, 7, 8, 20), τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, τον ΟΟΣΑ, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός, τη συμφωνία GATT, τις BRICS και φυσικά την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ευρωζώνη, το Ευρωσύστημα, την Κοινή Αγροτική Πολιτική. Κι από δίπλα, ή από πάνω, ο ΟΠΕΚ, το European RoundTable of Industrialists (ERT, ο ευρωπαϊκός ΣΕΒ), ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός (IMO), η Λέσχη Μπίλντεμπεργκ, η Βασιλεία και τόσες άλλες κλαδικές και διακλαδικές διεθνείς ενώσεις καπιταλιστών.

Αυτές πλέον οι ενώσεις λειτουργούν πάνω από τα κράτη, αν και κάποιες από αυτές έχουν σαν μέλη τους τα κράτη. Σε κάθε περίπτωση, τα κράτη έχουν συμβάλει τα μέγιστα στη δημιουργία αυτών των ενώσεων και με αυτόν τον τρόπο έχουν υπονομεύσει, αν όχι την ίδια τους την ύπαρξη, τουλάχιστον την κυριαρχία τους. Οι ενώσεις αυτές δεν είναι απλά εργαλεία των κρατών για να διευκολύνουν τη διεθνή κυριαρχία των μονοπωλίων που εκπροσωπούν. Οι ίδιες οι ενώσεις είναι εκπρόσωποι των πολυεθνικών, ακόμα και συγκεκριμένων καπιταλιστών. Δηλαδή, δεν στέλνει μόνο ο καπιταλιστής ένα πολιτικό πρόσωπο να διαπραγματευτεί τα συμφέροντά του σε μια διεθνή ένωση, αλλά βάζει μια διεθνή ένωση να επιβάλλει τα συμφέροντά του σε μια σειρά χώρες (και πολιτικά πρόσωπα). Σε αυτό το πλαίσιο, ο Bill Gates και ο Elon Musk θα παρακολουθήσουν τη σύνοδο του G20 στο Μπαλί αυτό το μήνα (Νοέμβρης 2022).

Η τελευταία αλλαγή του ανεπτυγμένου μεταπολεμικού ιμπεριαλισμού στην οποία θα σταθούμε είναι οι ανατροπές των σοσιαλιστικών χωρών. Εδώ αναιρέθηκε για μια ιστορική στιγμή το πέμπτο χαρακτηριστικό του Λένιν, ότι δηλαδή “έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές Δυνάμεις” (σελ. 104)  και άρα αυτό που μένει είναι το ξαναμοίρασμα του κόσμου. Με τις ανατροπές, ξαφνικά εμφανίστηκε ένα μεγάλο μέρος της γης για εκ νέου μοιρασιά. Κάποιες μοιρασιές έγιναν αστραπιαία, με σαφής όρους και ανταλλάγματα, όπως ήταν η ένωση των Γερμανιών. Κάποιες άλλες έγιναν με ντου από παντού, άλλοτε με ξεκάθαρο νικητή κι άλλοτε χωρίς τέτοιον.

Σε όλες αυτές τις εξελίξεις, που γεννήθηκαν αυθόρμητα μέσα από την πλέρια ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού και των χαρακτηριστικών του, καταλυτικός μηχανισμός είναι η ελευθερία κίνησης του κεφαλαίου. Όπως έχουμε ξαναγράψει σε αυτή τη σειρά, η κίνηση του κεφαλαίου μπαστάρδεψε τις καταγωγές, δοκίμασε τα όρια αντοχής των εθνικών συνόρων και βάθυνε την αντίθεση κεφαλαίου σαν λειτουργία και κεφαλαίου σαν ιδιοκτησία τόσο πολύ, ώστε ανταγωνιστικά μεταξύ τους μονοπώλια να βρίσκονται στην ίδια χώρα και να ανήκουν στην ίδια χούφτα ιδιοκτητών.

Οι ροές του κεφαλαίου με όλες τις μορφές απογειώθηκαν μετά τις ανατροπές, οι περιορισμοί αμβλύνθηκαν, το μοίρασμα του νέου κόσμου διευκολύνθηκε από τα κράτη ώστε τα μονοπώλια να κονταροχτυπηθούν με τους καλύτερους δυνατούς όρους για αυτά. Ο βασικός μηχανισμός επίλυσης των ανταγωνιστικών αιτημάτων ήταν ο συμβιβασμός, ο οποίος διευκολυνόταν από τις διεθνείς ενώσεις του κεφαλαίου, αλλά και από την πρόσβαση των πολυεθνικών σε πολλά κράτη.

Οι διάφορες κρίσεις που ξέσπασαν από τη δεκαετία του 1980 ακόμα, αλλά κυρίως αυτές στα τέλη της δεκαετίας του 1990 οδήγησαν σε κάποια μέτρα περιορισμού των ροών, αλλά ήταν τέτοια η ορμή του κεφαλαίου που τα μέτρα αυτά οδήγησαν σε καινοτομίες για το ξεπέρασμά τους και ακόμα μεγαλύτερες ροές (για παράδειγμα οι τραπεζικοί περιορισμοί που έγιναν γνωστοί ως Βασιλεία Ι και ΙΙ). Το αποκορύφωμα ήταν η κρίση του 2008.

Στο προηγούμενο σημείωμα είδαμε το ξύπνημα του προστατευτισμού και την υποχώρηση του κεφαλαίου πίσω από εθνικά σύνορα για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο. Ο προστατευτισμός είναι μια αντικειμενική δυσκολία, ένας φραγμός στην ελευθερία κίνησης του κεφαλαίου. Οι κλυδωνισμοί είναι μεγάλοι όπως έδειξε η περίπτωση του BREXIT ή η αναθεώρηση της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις κρατικές ενισχύσεις του μεγάλου κεφαλαίου σε εθνική βάση. Χώρες της ΕΕ αμφισβητούν την κοινή πολιτική για την ενέργεια, από Ασία και Νότια Αμερική ξεπηδούν σχήματα εναλλακτικών συστημάτων πληρωμής που επιδιώκουν να αναβαθμίσουν υπάρχοντα περιφερειακά ιμπεριαλιστικά χρήματα ή να αναδείξουν νέα. Στις ΗΠΑ, την Αγγλία και την ΕΕ, οι Κεντρικές Τράπεζες ανεβάζουν τα επιτόκια, προσπαθώντας να περιορίσουν τον πληθωρισμό, παγώνοντας ταυτόχρονα τις οικονομίες τους. Το επόμενο διάστημα αυτή η διαδικασία θα ενταθεί με απρόβλεπτες εξελίξεις, όπως η πρόσφατη κρίση των βρετανικών ομολόγων.

Όμως τίποτα δεν μπορεί να ξαναγίνει όπως πριν. Τα μονοπώλια δεν μπορούν να ξαναγίνουν μπακάλικα, οι πολυεθνικές δεν μπορούν να μαζέψουν τις δραστηριότητές τους από όλο τον πλανήτη, αλλά ακόμα κι αν το έκαναν, δεν είναι σίγουρο σε ποια χώρα θα μαζεύονταν.

Κλείνοντας αυτόν τον κύκλο σημειωμάτων για τον ιμπεριαλισμό, μπορούμε να πούμε ότι έναν αιώνα πριν ήταν τόσο εύκολο να χωρίσει κανείς τις χώρες σε ιμπεριαλιστικές και εξαρτημένες που δεν χρειαζόντουσαν ιδιαίτερες γνώσεις, για την ακρίβεια δεν χρειαζόταν καμία γνώση – η διάκριση γινόταν δια γυμνού οφθαλμού. Σήμερα γίνονται θεωρητικές αναμετρήσεις για το πόσες είναι οι ομάδες των χωρών ανάμεσα σε συγγραφείς που έχουν πολύ μεγάλη βιβλιογραφική υποστήριξη και πάλι δε βγαίνει άκρη. Μάλλον λοιπόν είναι λάθος σήμερα η προσπάθεια διαχωρισμού των χωρών σε τέτοιες ομάδες.

Για την ακρίβεια, η διάκριση των χωρών σε ιμπεριαλιστικές και εξαρτημένες έχει σήμερα τόσο νόημα όσο νόημα θα είχε πριν 150 χρόνια η διάκριση τους μεταξύ καπιταλιστικών και μη. Το βάθεμα του ιμπεριαλισμού έχει τραβήξει σχεδόν όλες τις χώρες στη δίνη του. Δε γίνεται το ευρώ να είναι ιμπεριαλιστικό χρήμα και οι καπιταλιστές που έχουν άμεση πρόσβαση σε αυτό να μην είναι ιμπεριαλιστές. Δε γίνεται οι εκδότριες χώρες του ευρώ να μην είναι ιμπεριαλιστικές.

Η ανάπτυξη των επιχειρήσεων και των κλάδων έχει υπερβεί τα κράτη έτσι ώστε ένα “μικρό” κράτος να έχει το ίδιο προτεκτοράτα και οικονομικές “αποικίες”. Έχει οδηγήσει χώρες όπως η Μάλτα και η Κύπρος, η Λετονία και η Σλοβενία να είναι στην ΕΕ και στο ευρώ, το Λουξεμβούργο να είναι έδρα των μεγαλύτερων μονοπωλίων και μια από τις πλουσιότερες χώρες στον κόσμο, η Ελβετία να έχει πάψει να είναι μόνο το παγκόσμιο θησαυροφυλάκιο αλλά να φιλοξενεί τις έδρες μερικών από τις μεγαλύτερες πολυεθνικές, η Ελλαδίτσα να δίνει καταγωγή στο μεγαλύτερο εφοπλιστικό κεφάλαιο στον κόσμο και έδρα στην μεγαλύτερη ένωση εφοπλιστών, και η Νότια Αφρική να είναι στους G20!

Αυτά είναι τα γεγονότα. Και, ως γνωστόν, τα γεγονότα “είναι πεισματάρικα πράγματα, όπως λέει μια αγγλική παροιμία, και, θες δε θες, είσαι υποχρεωμένος να τα υπολογίζεις. Τα γεγονότα δείχνουν ότι οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες καπιταλιστικές χώρες, στο ζήτημα λόγου χάρη του προστατευτισμού ή του ελεύθερου εμπορίου, προκαθορίζουν ασήμαντες μονάχα διαφορές στη μορφή των μονοπωλίων ή στο χρόνο της εμφάνισης τους, ενώ η γέννηση του μονοπωλίου από τη συγκέντρωση γενικά της παραγωγής αποτελεί γενικό και βασικό νόμο του σύγχρονου σταδίου ανάπτυξης του καπιταλισμού.” (Λένιν 2009, σελ. 23)

Για όσους σιχαίνονται τις αντιφάσεις, αυτή η εξέλιξη είναι δραματική γιατί διαλύει όλα τα όμορφα κουτάκια ταξινόμησης και μαζί τους και μια σειρά από άλλοθι για συμμαχία με την ντόπια αστική τάξη.

Για αυτούς όμως που δεν μπορούν να καταλάβουν τον κόσμο χωρίς αντιφάσεις, τίθεται καθήκον να μελετήσουν τις πολύ συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες σε κάθε χώρα, σε κάθε κλάδο και σε κάθε επιχείρηση. Αυτή η μελέτη θα βοηθήσει να προετοιμαστούμε κατάλληλα για το μόνο πράγμα που έχει νόημα σε τέτοιες συνθήκες:

Το πώς θα ανοίξουμε το “τρίτο μέτωπο” με τις καλύτερες δυνατές προοπτικές νίκης.

Άνω τελεία

Λένιν, Β. Ι. (2009). Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή. 

Δείτε εδώ όλα τα προηγούμενα άρθρα αυτής της σειράς για τον Ιμπεριαλισμό:

Μονοπώλια – ανισομετρία – ανταγωνισμός: αυτός είναι ο ιμπεριαλισμός!

Ο ιμπεριαλισμός σύνορα δεν (ανα)γνωρίζει

Οι Πυραμίδες του Ιμπεριαλισμού

Στάση στη θάλασσα: μια ματιά στο εφοπλιστικό κεφάλαιο

Ελλάς Ελλήνων Εφοπλιστών

Τζ. Χαρλαύτη: Το “κατηγορώ” του Αριστοτέλη Ωνάση προς τους εφοπλιστές και την ελληνική κυβέρνηση το 1947

Αντιφάσεις στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα της θάλασσας

Τράπεζες και κράτος: ένα κουβάρι μπερδεμένο

Οι τράπεζες αισθάνονται κοσμοπολίτισσες στην εθνική τοποθεσία κουλουβάχατα

Με το ευρώ καλύτερα

Νεο-προστατευτισμός: ένα μυθικό τέρας ξυπνά