Η περιβόητη Βιομηχανία 4.0

Ο όρος «industry 4.0» (Βιομηχανία 4.0) χρησιμοποιείται σαν κωδικοποιημένη έκφραση της λεγόμενης Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης που χαρακτηρίζεται από μια συγχώνευση τεχνολογιών και τη χρήση πλήρως συνδεδεμένων έξυπνων συσκευών που θολώνουν τις γραμμές μεταξύ της φυσικής, ψηφιακής και βιολογικής σφαίρας. Ο χαρακτηρισμός αυτής της διαδικασίας ως Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση, παραπέμπει στις προηγούμενες τεχνολογικές μεταβολές ή σε τρεις βιομηχανικές επαναστάσεις που οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές στον τομέα της μεταποίησης.

Συνοπτικά, η πρώτη βιομηχανική επανάσταση, τον 18^ο αιώνα συμπίπτει με την εισαγωγή της υδραυλικής και της δύναμης του ατμού που εκσυγχρόνισε την εκμηχανισμένη παραγωγή και βελτίωσε τον αγροτικό τομέα σε μεγάλο βαθμό.

H δεύτερη βιομηχανική επανάσταση τοποθετείται στα τέλη του 19ου αιώνα και η αλλαγή συνεχίστηκε με ένταση τον 20ο αιώνα. Δύο μεγάλες και επακόλουθες διαδικασίες επαναστατικοποίησαν την παραγωγή, ο Τεϋλορισμός και ο Φορντισμός. Εκκινώντας από την ανάγκη μιας αυτόνομης διεύθυνσης και επιβάλλοντας την αυτοματοποίηση της παραγωγής, ο Τεϋλορισμός προσέφερε στη διοίκηση τη δυνατότητα να επιτύχει με αυτόματο τρόπο αυτό ακριβώς που προσπαθούσε πριν να επιτύχει με οργανωτικά και πειθαρχικά μέσα. Το κίνητρο δεν ήταν άλλο από την αύξηση της παραγωγικότητας, με άλλα λόγια, η προσπάθεια εξεύρεσης τρόπων ενσωμάτωσης ακόμη μικρότερων ποσοτήτων χρόνου εργασίας σε ακόμη μεγαλύτερες ποσότητες προϊόντος (Braverman, 1974).

O Φορντισμός συνέχισε να μετασχηματίζει τη διαδικασία παραγωγής, υποτάσσοντας περαιτέρω τον τεχνικό καταμερισμό της εργασίας στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, και οι δύο διαδικασίες οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές στις παραγωγικές δυνάμεις. Οι μηχανές έγιναν καλύτερες, αποδοτικότερες, με μεγαλύτερο χρόνο ζωής και φτηνότερες. Η παραγωγική διαδικασία ήταν πιο αποτελεσματική και φθηνότερη, ενώ το κύκλωμα (χρόνος παραγωγής και κυκλοφορίας) του κεφαλαίου έγινε γρηγορότερο. Το αποτέλεσμα ήταν η ανύψωση της συσσώρευσης σε προηγουμένως άγνωστα ύψη.

«Τα εργοστάσια που ήταν εξοπλισμένα με την τελευταία λέξη της τεχνικής, χρειάζονταν τόσο μεγάλα κεφάλαια για επενδύσεις που δεν επαρκούσαν όχι μόνο τα ατομικά χρήματα και των πλουσιότερων κεφαλαιούχων, αλλά και τα κεφάλαια, χωριστά παρμένα, ολόκληρων μετοχικών εταιρειών» (Ιερουσαλίμσκι, 1962, p. 417). Και, τέλος, «η συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου έχει αναπτυχθεί σε τόσο υψηλό επίπεδο που έχει δημιουργήσει μονοπώλια που διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή» (Lenin, 1963, p. 266).

Η τρίτη βιομηχανική επανάσταση τοποθετείται στη δεκαετία του 1970 με την εξέλιξη στους υπολογιστές, τα συστήματα ελέγχου και την επαναστατικοποίηση των τηλεπικοινωνιών. Είναι η «συνολική μεταμόρφωση της τεχνολογίας ιδιαίτερα με την εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης και των γρήγορων τηλεπικοινωνιών· η επίδραση στις εργασιακές πρακτικές υπήρξε ισχυρή και οδήγησε στην υπερίσχυση νέων δεξιοτήτων στην εργασιακή διαδικασία» (Lapavitsas, 2013, pp. 176–177). Ο Λαπαβίτσας υποδεικνύει εκτεταμένη βιβλιογραφία που ισχυρίζεται ότι η νέα τεχνολογία άλλαξε τη φύση της εργασίας προσθέτοντας άυλα οργανωτικά περιουσιακά στοιχεία στην εργασιακή διαδικασία (Bresnahan et al., 2002; Brynjolfsson & Hitt, 2000, 2003). Άλλοι συγγραφείς εξέτασαν την αλλαγή στη σύνθεση των δεξιοτήτων που επήλθε από τις νέες τεχνολογίες (Autor et al., 2003).

Το 2011, η γερμανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση εισήγαγε αρχικά τον όρο «Βιομηχανία 4.0» (Industry 4.0) ως μια αναδυόμενη δομή (Kagermann et al., 2013). Θα πρέπει να σημειώσουμε βέβαια σε αυτό το σημείο ότι αυτός ο όρος είναι «made in EU», αφού κάθε μεγάλο καπιταλιστικό κέντρο δίνει το δικό του όρο. Έτσι, είναι «Made in China 2025» στην Κίνα, «Βιομηχανική Διαδικτυακή Κοινοπραξία» (Industrial Internet Consortium, IIC) και «Έξυπνη Ηγεσία στη Μεταποίηση» (Smart Manufacturing Leadership) στις ΗΠΑ, και «Πρωτοβουλία Ρομποτικής Επανάστασης» (Robot Revolution Initiative, RRI) και «Πρωτοβουλία Βιομηχανικής Αλυσίδας Αξίας» (Industrial Value Chain Initiative, IVI) στην Ιαπωνία (Bongomin et al., 2020). Εδώ θα υιοθετήσουμε τον όρο Βιομηχανία 4.0.

Στην Βιομηχανία 4.0, τα συστήματα της μεταποίησης και της εφοδιαστικής (logistics) χρησιμοποιούν εντατικά το παγκοσμίως διαθέσιμο δίκτυο πληροφοριών και επικοινωνιών με τη μορφή συστημάτων κυβερνο-φυσικής παραγωγής (Cyber Physical Production Systems, CPPS) για μια εκτενώς αυτοματοποιημένη ανταλλαγή πληροφοριών. Στην πραγματικότητα, η Βιομηχανία 4.0 παρουσιάζεται ως μια συνολική αλλαγή με την ψηφιοποίηση και την αυτοματοποίηση κάθε μέρους ενός οργανισμού, καθώς και της μεταποιητικής διαδικασίας. Ωστόσο, δεν υπάρχει συμφωνία σχετικά με τις τεχνολογίες-κλειδιά ή/και τα εργαλεία ή/και τις διαδικασίες που απαιτούνται για τον σαφή καθορισμό των ορίων αυτής της αλλαγής (Bongomin et al., 2020).

Η κυρίαρχη αντίληψη περιγράφει την Βιομηχανία 4.0 σαν ψηφιακή επανεφεύρεση της βιομηχανίας, όπου οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν προηγμένες ψηφιακές τεχνολογίες για να μετασχηματίσουν τις βασικές αλυσίδες αξίας τους, τις εμπειρίες των εργαζομένων και των πελατών τους και τελικά τα επιχειρηματικά τους μοντέλα. Νέα επίπεδα απόδοσης επιτυγχάνονται στον πυρήνα της Έρευνας και Τεχνολογίας (R&D), της μηχανικής, της μεταποίησης και της υποστήριξης των επιχειρήσεων μέσω ολοκληρωμένων συστημάτων, διαδικασιών, αισθητήρων και νέας νοημοσύνης. Οι “εμπειρίες” των εργαζομένων και των πελατών επανασχεδιάζονται μέσω της εξατομίκευσης και εξελίξεων, όπως η επαυξημένη και εικονική πραγματικότητα. Τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα και οι ροές εσόδων ξεκλειδώνονται από έξυπνα, συνδεδεμένα προϊόντα, υπηρεσίες και εγκαταστάσεις που ενεργοποιούνται από νέα οικοσυστήματα.

Σύμφωνα με την ίδια προσέγγιση, υπάρχουν τρεις λόγοι για τους οποίους η Βιομηχανία 4.0 δεν αντιπροσωπεύει μια επέκταση της Βιομηχανίας 3.0 αλλά μάλλον μια νέα, διακριτή επανάσταση των μέσων παραγωγής. Αυτοί είναι οι εξής: ταχύτητα, πεδίο εφαρμογής και επιπτώσεις των συστημάτων. Η ταχύτητα των σημερινών τεχνολογικών ανακαλύψεων δεν έχει προηγούμενο, καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται με εκθετικό και όχι γραμμικό ρυθμό. Επιπλέον, η Βιομηχανία 4.0 διαταράσσει όλες τις βιομηχανίες και θολώνει τα όριά τους. Τέλος, το εύρος και το βάθος αυτών των αλλαγών προαναγγέλλει τη μετατροπή ολόκληρων συστημάτων παραγωγής, διαχείρισης και διακυβέρνησης (Schwab, 2016).

Η παραπάνω προσέγγιση είναι αρκετά διαδεδομένη στους κύκλους που συζητούν την Βιομηχανία 4.0 προκειμένου να την προωθήσουν (Bundesministerium fur Wirtschaft und Energie & Ministere de l’ economie et des finances, 2019; Deloitte, 2019; Friends of Industry, 2019; Ξηρογιάννης et al., 2019). Αν και φαίνεται να αποπνέει αισιοδοξία και ενθουσιασμό είναι στην ουσία της συντηρητική και ως εκ τούτου ελλιπής. Υπονοεί ότι οι αντιφάσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής που αφορούν στις σχέσεις παραγωγής θα ξεπεραστούν από τις εξελίξεις στα μέσα παραγωγής, χωρίς να αλλάξουν αυτές οι σχέσεις. Έτσι, δεν γίνεται συνήθως αναφορά στην ανισόμετρη ανάπτυξη που θα επιφέρουν αυτές οι μεταρρυθμίσεις μεταξύ επιχειρήσεων διαφορετικού μεγέθους, μεταξύ κλάδων της οικονομίας, χωρών και περιφερειών ή ομάδων χωρών[1]. Επίσης, δεν γίνεται συνήθως αναφορά στο ότι το μεγάλο κόστος εφαρμογής αυτών των τεχνολογιών και η αναγκαία χρηματοδότηση δεν θα επηρεάσει ισόμετρα όλους τους ενδιαφερόμενους. Τέλος, όπως καταγράφεται σχεδόν σε κάθε σχετική έρευνα, οι εμπειρίες των εργαζομένων θα περιλαμβάνουν την ανεργία για τους κατόχους απαρχαιωμένων δεξιοτήτων, την ανάγκη αναβάθμισης ή επανακατάρτισης συχνά με δικό τους κόστος, τον μεγαλύτερο έλεγχο στην εργασία και την μείωση του ελεύθερου χρόνου.

Οι βασικές τεχνολογίες που συναποτελούν την Βιομηχανία 4.0 είναι πολλές και εφαρμόζονται επί του παρόντος από όλους τους βιομηχανικούς τομείς, ωστόσο σε διαφορετικό βαθμό. Αυτό έχει να κάνει κυρίως με την τρέχουσα ωριμότητα κάθε τάσης τεχνολογίας της Βιομηχανίας 4.0, καθώς και με το εύρος και το πεδίο εφαρμογής των αντίστοιχων εφαρμογών που έχουν αναπτυχθεί μέχρι σήμερα για κάθε βιομηχανικό τομέα. Στο εγγύς μέλλον, αυτή η εικόνα θα αλλάξει πιθανότατα, καθώς θα προκύψουν νέες υλοποιήσεις των τεχνολογικών τάσεων της Βιομηχανίας 4.0 σε ένα ευρύτερο φάσμα βιομηχανικών τομέων.

Οι αλλαγές αυτές θα κάνουν ακόμα πιο οξεία και χτυπητή την αντίθεση ανάμεσα στην δυνατότητα ικανοποίησης των διευρυμένων πλέον λαϊκών αναγκών και στην ακόμα μεγαλύτερη φτώχεια και δυστυχία των λαών· ανάμεσα στην ακόμα βαθύτερη κοινωνικοποίηση της παραγωγής και στην ατομική ιδιοκτησία των επαναστατικοποιημένων – για άλλη μια φορά – μέσων παραγωγής.

Την ώρα που τρισδιάστατοι εκτυπωτές φτιάχνουν έξυπνα σπίτια και ρούχα, εκατομμύρια άνθρωποι ζουν ρακένδυτοι κάτω από γέφυρες και υπόστεγα. Την ίδια στιγμή που οι ιδιοκτήτες αυτών των εκτυπωτών επισκέπτονται τη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού για αναψυχή, πολλαπλασιάζονται οι ψυχές που σέρνονται στο μαύρο σκοτάδι της απελπισίας, της ανέχειας και της ανασφάλειας.

Η Βιομηχανία 4.0 είναι μια πολιτική του κεφαλαίου για το καλύτερο πλασάρισμά του στο διεθνή ανταγωνισμό, στην κούρσα της παραγωγικότητας που εκτοξεύει τα κέρδη και καταβαραθρώνει τη σχετική θέση των εργαζομένων. Ταυτόχρονα όμως είναι και μια απόδειξη των δυνατοτήτων που υπάρχουν αν αυτή η βιομηχανική επανάσταση παντρευτεί με την επαναστατική ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

Autor, D., Levy, F., & Murnane, R. (2003). The skill content of recent technological innovation. Quarterly Journal of Economics, 118(4).

Bongomin, O., Gilibrays Ocen, G., Oyondi Nganyi, E., Musinguzi, A., & Omara, T. (2020). Exponential Disruptive Technologies and the Required Skills of Industry 4.0. Journal of Engineering (United Kingdom), 2020. https://doi.org/10.1155/2020/4280156

Braverman, H. (1974). Labor and monopoly capital. Monthly Review Press.

Bresnahan, T., Brynjolfsson, E., & Hitt, L. (2002). Information technology, workplace organization and the demand for skilled labor: firm-level evidence. Quarterly Journal of Economics, 117(1).

Brynjolfsson, E., & Hitt, L. (2000). Beyond computation. Journal of Economic Perspectives, 14(4).

Brynjolfsson, E., & Hitt, L. (2003). Computing productivity (No. 4210–01; MIT-Sloan Working Paper).

Bundesministerium fur Wirtschaft und Energie, & Ministere de l’ economie et des finances. (2019). A Franco-German Manifesto for a European industrial policy fit for the 21st Century (p. 5). https://www.bmwi.de/Redaktion/DE/Downloads/F/franco-german-manifesto-for-a-european-industrial-policy.pdf?__blob=publicationFile&v=2

Deloitte. (2019). Ψηφιακός & Τεχνολογικός Μετασχηματισμός – Βιομηχανία 4.0.

European Commission. (2019). A vision for the European Industry until 2030. Publications Office of the European Union.

Friends of Industry. (2019). “Vienna Declaration”, JointJoint statement on the future of EU Industrial Policy. 7th Ministerial Meeting.

Kagermann, H., Wahlster, W., & Helbig, J. (2013). Securing the future of German manufacturing industry: Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 4.0. Final Report of the Industrie 4.0 Working Group, April, 1–84.

Lapavitsas, C. (2013). Profiting without producing. Verso.

Lenin, V. I. (1963). Imperialism: the highest stage of capitalism. In Selected Works (Selected W, Vol. 1). Progress Publishers. https://doi.org/10.2307/2602688

Schwab, K. (2016). The Fourth Industrial Revolution. https://doi.org/10.1017/CBO9781107415324.004

Ιερουσαλίμσκι, Α. Σ. (1962). Ο καπιταλισμός περνάει στο στάδιο του ιμπεριαλισμού. Αρχίζει ο αγώνας των ιμπεριαλιστικών κρατών για το ξαναμοίρασμα του κόσμου. In Α. Ε. της ΕΣΣΔ (Ed.), Παγκόσμια ιστορία, τόμος Ζ1 (pp. 415–439). Μέλισσα.

Ξηρογιάννης, Γ., Αθανασιάδη, Μ., & Αλέξης Νικολαϊδης. (2019). Βιομηχανία 4.0: Οι συμπράξεις και μια Ολοκληρωμένη Στρατηγική είναι τα κλειδιά της επιτυχίας .

[1] Εξαίρεση αποτελεί μια έμμεση αναφορά στην πρόσφατη Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που αναφέρει την ανισομετρία σαν «πρόκληση» (European Commission, 2019, p. 8).