Νεο-προστατευτισμός: ένα μυθικό τέρας ξυπνά

Από την αρχή αυτής της συζήτησης για τον ιμπεριαλισμό, έχουμε τονίσει τη σημασία της ελευθερίας κίνησης του κεφαλαίου. Για την ακρίβεια, έχουμε ισχυριστεί ότι είναι ο καθοριστικός παράγοντας για τη δομή του ιμπεριαλισμού, για το ρόλο των κρατών, για τη διαμόρφωση των τριών (τουλάχιστον) βασικών πυραμίδων της επιχείρησης, του κλάδου/τομέα και του έθνους/κράτους, αλλά και των υβριδικών χώρων που ξεπηδούν από τις αντιφάσεις αυτού του συστήματος.

Από την εμφάνιση του ιμπεριαλισμού κάπου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έχει ξεκινήσει μια διαδικασία απελευθέρωσης των ροών κεφαλαίου και ταυτόχρονα επιβολής ελέγχων σε αυτές. Μετά από κάθε μεγάλη αναστροφή, οι ροές αυτές ξεχύνονταν με ακόμα μεγαλύτερη ορμή. Σημαντικές αναστροφές είχαμε στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, στην μακρά περίοδο που ξεκίνησε από την κρίση του 1929 και ολοκληρώθηκε τουλάχιστον μια πενταετία μετά τη λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και στην παγκόσμια καπιταλιστική κρίση του 2008.

Η απελευθέρωση των ροών κεφαλαίου, με ιδιαίτερη έμφαση μετά το 1990, μπορεί να έχει διαγράψει από τη μνήμη πολλών πώς ήταν ο καπιταλιστικός κόσμος το 1960. Σήμερα, η έλλειψη ημιαγωγών και ενδιάμεσων εμπορευμάτων, πρώτων υλών αλλά και εργατικού δυναμικού “εδώ και τώρα” αποτελεί ένα παράδοξο, μια συνθήκη ξένη προς τον καπιταλισμό που ξέρουμε τα τελευταία 30 χρόνια. Το τέρας όμως του προστατευτισμού έχει ξυπνήσει για τα καλά…

Σήμερα θα παραθέσουμε άλλο ένα τμήμα της έκθεσης για την Παραγωγική Αναδιάρθρωση του Βιομηχανικού κεφαλαίου στην Ελλάδα του ΙΜΕ / ΓΣΕΒΕΕ που δημοσιεύτηκε το 2021, το οποίο αφορά στον προστατευτισμό στην παγκόσμια αγορά.

[…]

Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον πριν από το ξέσπασμα της τρέχουσας κρίσης μεταβαλλόταν κάτω από τις εξής ευρύτερες και αλληλένδετες διαδικασίες. Η πρώτη μπορεί να ονομαστεί ως προστατευτισμός (του «εθνικού» κεφαλαίου) ή οικονομικός εθνικισμός. […]

Ο προστατευτισμός, τουλάχιστον στη σύγχρονη εκδοχή του, είναι μια πολιτική που ταυτίζεται στην κυρίαρχη βιβλιογραφία με το εμπόριο και τις ροές εμπορευμάτων, εκκινώντας από τους πρόσφατους δασμούς που επέβαλαν οι ΗΠΑ το 2018 κι εξετάζοντας την αποτελεσματικότητά τους έναντι του λεγόμενου ελεύθερου εμπορίου[1] (Barattieri & Cacciatore, 2019; Fajgelbaum, Goldberg, Kennedy, & Khandelwal, 2019). Οι δασμοί αυτοί θεωρήθηκαν ως μια άνευ προηγουμένου αναβίωση του προστατευτισμού, τουλάχιστον για τα μεταπολεμικά δεδομένα. Ο Bown (2018) από την άλλη δείχνει ότι οι αλλαγές στην πολιτική ξεκινούν τουλάχιστον από το 2010 και δεν αφορούν μόνο τις ΗΠΑ και την Αγγλία, αλλά όλο το γκρουπ των G20, αν και φαινομενικά δεν άλλαξαν οι δασμοί. Ισχυρίζεται ότι η πολιτική αυτή των συγκαλυμμένων δασμών δεν απευθύνθηκε μόνο στην Κίνα, αλλά και σε εισαγωγές από άλλες χώρες.

Η 21^η έκθεση για τα εμπορικά και επενδυτικά μέτρα των G20 (OECD, WTO, & UNCTAD World Investment Report, 2019) επιβεβαιώνει την επιβράδυνση του παγκόσμιου εμπορίου το δεύτερο μισό και ιδίως προς το τέλος του 2018, ενώ ταυτόχρονα σημείωνε σημάδια επιβράδυνσης και των μεγαλύτερων οικονομιών. Η έκθεση δείχνει ότι όλες οι οικονομίες εφάρμοσαν 20 νέα μέτρα περιορισμού του εμπορίου το 2018, τα οποία θεωρεί ότι είναι τα λιγότερα μεν σε αριθμό από το 2012, αλλά πολύ μεγάλου μεγέθους σε όρους κάλυψης εμπορίου και επιπέδου των δασμών.

Η έξοδος της Αγγλίας από την ΕΕ θα πρέπει να ιδωθεί ως μια συνέχεια αυτών των εξελίξεων. Η συζήτηση για την έξοδο ήταν έντονα διαμεσολαβημένη από την πρόθεση και των δύο μερών να αποκτήσουν λαϊκό έρεισμα, ανεξάρτητα αν οι κυρίαρχες πολιτικές και των δύο δεν ήταν φιλολαϊκές, ούτε ισχυρίστηκαν ποτέ ότι είναι τέτοιες άμεσα. Παρ’ όλ’ αυτά, ξεχώρισε στη συζήτηση το επιχείρημα της ανεξαρτησίας σε δύο μορφές προστατευτισμού που ξεπερνούν το εμπόριο. Αναφορά γίνεται εδώ, πρώτον, στις κρατικές ενισχύσεις κυρίως για τη βιομηχανία και, δεύτερον, για την κατάργηση των αντιμονοπωλιακών κανονισμών της ΕΕ. Αναφέρεται ότι η ΕΕ έχει κανονισμούς που εμποδίζουν την στοχευμένη κρατική ενίσχυση μιας βιομηχανίας ή ενός κλάδου και προτρέπει την οριζόντια ενίσχυση του κεφαλαίου. Επίσης, θέτει ελέγχους σε κάποια επίπεδα συγκεντροποίησης του κεφαλαίου[2]. Και τα τρία σημεία (μαζί με την πολιτική εμπορίου) έγιναν σημεία έντονης τριβής και διαπραγμάτευσης, ακόμα και στο σενάριο της ήπιας εξόδου, αφού ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, η Αγγλία θα έπρεπε να εφαρμόσει υποχρεωτικά «μια νομοθεσία που διέπει την ενιαία αγορά για τη οποία όμως το ΗΒ δεν θα έχει δικαίωμα άποψης και θα την υλοποιεί χωρίς να μπορεί να την συνδιαμορφώνει» (Βατικιώτης, 2018, p. 13).

Το ενδιαφέρον είναι ότι και η ΕΕ, τουλάχιστον από το 2013 δημόσια προωθεί αντίστοιχες μεταρρυθμίσεις στους κανονισμούς της που ενισχύουν τον προστατευτισμό με την ευρεία έννοια, ενώ οι επίσημες προσπάθειες «αναγέννησης» της βιομηχανίας χρονολογούνται τουλάχιστον από το 2010[3]. Η πιο χαρακτηριστική και ολοκληρωμένη τέτοια προσπάθεια είναι ο ημι-επίσημος θεσμός των Φίλων της Βιομηχανίας (Friends of Industry) που αποτελεί ένα φόρουμ του βιομηχανικού κεφαλαίου και αρμόδιων υπουργών των κρατών μελών.

Το ότι η ΕΕ και η Ευρωζώνη έχουν στον πυρήνα τους τον στρατηγικό συμβιβασμό του γαλλογερμανικού κεφαλαίου είναι κοινό μυστικό (Labrinidis, 2021). Δεν είναι λοιπόν έκπληξη η δημοσίευση από τα αρμόδια υπουργεία του Γαλλο-Γερμανικού Μανιφέστου για μια αυθεντική ευρωπαϊκή βιομηχανική πολιτική για τον 21^ο αιώνα (Bundesministerium fur Wirtschaft und Energie & Ministere de l’ economie et des finances, 2019). Εδώ τίθενται πιο ξεκάθαρα οι στόχοι αυτής της πολιτικής που βρίσκονται άλλωστε και στη βάση του φόρουμ των Φίλων της Βιομηχανίας. Διατυπώνεται λοιπόν η πρόθεση να ενισχυθεί το βιομηχανικό κεφαλαίο (πρωτίστως προφανώς στις δύο αυτές χώρες) ώστε να είναι μια παγκόσμια δύναμη. Και αυτό θα επιτευχθεί, ισχυρίζεται το Μανιφέστο, χάρη στην συγκέντρωση πόρων, δεξιοτήτων και εμπειρίας για να βρεθεί το βιομηχανικό κεφάλαιο στην κορυφή της τεχνολογικής εξέλιξης. Το Μανιφέστο θέτει τους βασικούς άξονες της βιομηχανικής πολιτικής, οι οποίοι απλώς επικυρώθηκαν από το επόμενο συμβούλιο των αρμόδιων υπουργών όλων των χωρών μελών στο πλαίσιο του φόρουμ των Φίλων της Βιομηχανίας.

Σ’ αυτήν λοιπόν την τελευταία διακήρυξη μπαίνει ξεκάθαρα το ζήτημα του προστατευτισμού μέσα από μια σειρά δέσμης μέτρων στήριξης του βιομηχανικού κεφαλαίου. Σημαντική θέση κατέχει η ψηφιοποίηση της παραγωγής με στόχο την άνοδο της παραγωγικότητας μέσα από την άνοδο της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου. Ακόμα υιοθετείται η πράσινη οικονομία για την ενεργειακή απεξάρτηση των βιομηχανιών της ΕΕ. Τέλος, υιοθετούνται φραγμοί στην κυκλοφορία του κεφαλαίου και συγκεκριμένα στις εισερχόμενες ΑΞΕ για την εξαγορά ευρωπαϊκών επιχειρήσεων από επιχειρήσεις τρίτων χωρών, με το βλέμμα στην Κίνα και με την πρόφαση ότι επιδοτούνται από το κράτος (Friends of Industry, 2019).

Οι εξελίξεις αυτές γίνονται την στιγμή που οι εκθέσεις για τη Γερμανική μεταποίηση είναι πραγματικά δυσοίωνες (Arnold, 2019; Nienaber, 2019)[4]. «Η βιομηχανική παραγωγή, η οποία περιλαμβάνει τον κυρίαρχο τομέα εργοστασίων της Γερμανίας, μειώθηκε 5,3% τον Οκτώβριο [του 2019, ΓΛ] από τον ίδιο μήνα το 2018, σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η γερμανική βιομηχανική επιβράδυνση είναι πιθανό να επηρεάσει τη συνολική ανάπτυξη της ευρωζώνης το τέταρτο τρίμηνο. Σε συνδυασμό με τα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν αυτή την εβδομάδα που δείχνουν τις βιομηχανικές παραγγελίες να μειώνονται απότομα τον Οκτώβριο, και με τους περισσότερους κατασκευαστές να αναμένουν περαιτέρω συρρίκνωση το Νοέμβριο, τα στοιχεία δείχνουν ότι η διετής ύφεση της γερμανικής μεταποίησης δεν είναι κάπου κοντά στο τέλος.» (Arnold, 2019)

Συνεχίζεται

[1] Οι δασμοί επί των εισαγωγών αυξήθηκαν από 2,6% στο 16,6% σε 12 χιλιάδες προϊόντα που καλύπτουν το 12,7% των εισαγωγών των ΗΠΑ. Τα αντίμετρα των εμπορικών εταίρων των ΗΠΑ περιλάμβαναν την αύξηση των δασμών από 7,3% σε 20% σε 8 χιλιάδες προϊόντα που καλύπτουν το 8,2% των εξαγωγών των ΗΠΑ (Fajgelbaum et al., 2019, pp. 1–2).

[2] Χαρακτηριστική ήταν η πρόσφατη απόφαση ανάσχεσης της συγχώνευσης Siemens και Alstom, αλλά και ο πολιτικός καθορισμός του αριθμού των «συστημικών» επιχειρήσεων σε ένα κλάδο που οδήγησε στην Ελλάδα σε 4 τράπεζες.

[3] Τον Ιούνιο του 2013 πραγματοποιήθηκε συνέδριο με θέμα την Βιομηχανική Αναγέννηση και την Ευρωπαϊκή Βιομηχανική Πολιτική (https://bit.ly/3fozFq7). Είχαν προηγηθεί μια ανακοίνωση της Επιτροπής το 2010 με θέμα: «Ολοκληρωμένη βιομηχανική πολιτική για την εποχή της παγκοσμιοποίησης: η ανταγωνιστικότητα και η βιωσιμότητα τίθενται στο επίκεντρο» (https://bit.ly/3k8G2BB), μια επικαιροποίησή της το 2012 με θέμα: «Μια ισχυρότερη ευρωπαϊκή βιομηχανία για την ανάπτυξη και την οικονομική ανάκαμψη» (https://bit.ly/3k0B4qt) , ενώ ακολούθησε μια ακόμα επικαιροποίηση το 2014 με ίδιο τίτλο με το συνέδριο (https://bit.ly/31b6i5G).

[4] Αξιοσημείωτο και χρήσιμο για διάφορα συμπεράσματα είναι ότι η έκθεση του OECD για τη Γερμανική μεταποίηση μόλις ένα χρόνο πριν ήταν σχεδόν διθυραμβική (OECD, 2018).

Arnold, M. (2019, December 6). German industry hit by biggest downturn since 2009. Financial Times. https://www.ft.com/content/a1a14220-1801-11ea-9ee4-11f260415385

Barattieri, A., & Cacciatore, M. (2019). Self-Harming Trade Policy? Protectionism and Production Networks.

Bown, C. P. (2018). Trade Policy Toward Supply Chains After the Great Recession. IMF Economic Review, 66(3), 602–616. https://doi.org/10.1057/s41308-018-0061-9

Bundesministerium fur Wirtschaft und Energie, & Ministere de l’ economie et des finances. (2019). A Franco-German Manifesto for a European industrial policy fit for the 21st Century (p. 5). https://www.bmwi.de/Redaktion/DE/Downloads/F/franco-german-manifesto-for-a-european-industrial-policy.pdf?__blob=publicationFile&v=2

Fajgelbaum, P. D., Goldberg, P. K., Kennedy, P. J., & Khandelwal, A. K. (2019). The return to protectionism. The Quarterly Journal OfEconomics, 1(56). https://doi.org/10.1093/qje/qjz036

Friends of Industry. (2019). “Vienna Declaration”, JointJoint statement on the future of EU Industrial Policy. 7th Ministerial Meeting.

Labrinidis, G. (2021). The euro as imperialist money. In D. Meacham (Ed.), The Routledge Handbook of Philosophy of Europe. Routledge.

Nienaber, M. (2019). German manufacturing recession deepens, weakest showing in 7 years: PMI. Reuters2. https://www.reuters.com/article/us-germany-economy-pmi/german-manufacturing-recession-deepens-weakest-showing-in-7-years-pmi-idUSKCN1UJ0RU

OECD. (2018). OECD Economic Surveys: Germany 2018. In OECD Economic Surveys (Issue June). https://doi.org/10.1787/9789264064706-uk

OECD, WTO, & UNCTAD World Investment Report. (2019). 21st Report on G20 Trade and Investment Measures.

Βατικιώτης, Λ. (2018). Διακυβεύσεις και αντιπαραθέσεις σχετικά με την επικείμενη έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ (No. 2; Ερευνητικά Κείμενα).