Οι Πυραμίδες του Ιμπεριαλισμού

Έχουμε ξεκινήσει μια σειρά σημειωμάτων για τον ιμπεριαλισμό, τα βασικά χαρακτηριστικά του και τις αλλαγές που έχουν αυτά επιφέρει στη σχέση του κράτους με το κεφάλαιο.

Στο προηγούμενο, δεύτερο σημείωμα της σειράς, ισχυριστήκαμε ότι

“[…] η σημασία του κράτους στο ξεδίπλωμα της ανισόμετρης ανάπτυξης και της δομής του ιμπεριαλισμού είναι αντιστρόφως ανάλογη προς την ελευθερία του κεφαλαίου να κινηθεί.

Εάν το κεφάλαιο ήταν πλήρως ελεύθερο να κινηθεί διεθνώς, οι χώρες θα ήταν πολύ λιγότερο σημαντικές και το σημαντικότερο πεδίο ανισομετρίας θα ήταν μεταξύ χωριστών επιχειρήσεων, περιλαμβάνοντας κεφαλαιουχικές μονάδες διαφορετικών τομέων και συνδυάζοντας το κεφάλαιο ως λειτουργία με το κεφάλαιο ως ιδιοκτησία.”

Η συζήτηση για τον ιμπεριαλισμό, τη φύση του και τη θέση των διαφόρων χωρών, κλάδων και επιχειρήσεων (ακόμα και ατόμων / κεφαλαιοκρατών) σε αυτόν θα φουντώνει όσο ο πόλεμος για το (ξανά-ξανά-ξανά…) ξαναμοίρασμα του κόσμου εξελίσσεται, βαθαίνει, περιπλέκεται και σίγουρα τραβάει στη δίνη του όλο και περισσότερες αγορές.

Το ζήτημα μόνο θεωρητικό δεν είναι. Δηλαδή η συζήτηση για τον ιμπεριαλισμό αφορά τη στάση του καθενός απέναντι στον πόλεμο και η στάση αυτή δεν καθορίζεται με σημαιάκια σε προφίλ μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά με κοινωνικούς, και δη ταξικούς, όρους.

Με αυτήν την υποσημείωση κατά νου, θα πρέπει να εξετάσουμε αναλυτικότερα τις διαστάσεις του χώρου στον ιμπεριαλισμό, γεωγραφικές και μη. Συζητάμε κυρίως εδώ για τον χώρο που οριοθετεί την ανισόμετρη ανάπτυξη, αφού ο ανταγωνισμός στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής χρειάζεται μόλις το κεφάλι μιας καρφίτσας για να εκδηλωθεί.

Εν τέλει, συζητάμε για το χώρο στον οποίο κινείται το κεφάλαιο. Οι οριοθετήσεις του χώρου μπαίνουν από τους βαθμούς ελευθερίας, τις μορφές δηλαδή, κίνησης του κεφαλαίου. Αυτό είναι κεντρικό επιχείρημα όλης της σειράς των σημειωμάτων και ευελπιστούμε να γίνει πιο κατανοητό, όσο προχωράει αυτή η σειρά.

Ο χωροχρόνος και ο τριπλός χαρακτήρας του

Υπάρχουν δύο δυσκολίες που αφορούν το χώρο. Η πρώτη είναι ότι ο χώρος είναι σε άρρηκτο δεσμό με το χρόνο και θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως χωροχρόνος. Δεύτερον, ο χωροχρόνος έχει τριμερή χαρακτήρα ως απόλυτος, σχετικός και σχεσιακός (Harvey, 2006, σσ. 120–126). Με άλλα λόγια, είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το χώρο επειδή, ακόμη και με την απόλυτη έννοια, εξελίσσεται στο χρόνο· στους άλλους δύο προσδιορισμούς του, που εξελίσσονται επίσης στο χρόνο, η δυσκολία υψώνεται σε δύναμη.

Για παράδειγμα, η απόλυτη έννοια θα μπορούσε να αναφέρεται σε μια γεωγραφική επικράτεια που ορίζεται από τα εθνικά σύνορα. Πρώτον, εάν αυτά τα σύνορα αλλάξουν, η αναφορά παραμένει η ίδια, αλλά γίνεται περιορισμένου ενδιαφέροντος, διότι όλα τα στοιχεία που μας έκαναν να επικεντρωθούμε σε αυτήν καθορίζουν τώρα ένα άλλο έδαφος.

Αυτή είναι η περίπτωση της αλλαγής συνόρων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού στα τέλη της δεκαετίας του 1980 – αρχές της δεκαετίας του 1990.

Αλλά ακόμη και αν τα σύνορα δεν αλλάξουν, ο σχηματισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η κοινή αγορά και η Ευρωζώνη, και η συμμετοχή μιας χώρας σε αυτούς τους σχηματισμούς, μεταβάλλουν τον χώρο ενδιαφέροντος, τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητές του.

Ακόμη περισσότερο, η εισαγωγή μιας χώρας σε ένα συγκεκριμένο περιφερειακό καταμερισμό εργασίας και οι αλλαγές σε έναν κλάδο στην παγκόσμια αγορά επηρεάζουν το χώρο με μια σχεσιακή έννοια. Ως εκ τούτου, η συμμετοχή της Ελλάδας στην Κοινή Αγροτική Πολιτική και η παγκόσμια μετατόπιση της παραγωγής σε παραδοσιακούς κλάδους παραγωγής όπως το δέρμα και τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα στην Κίνα και την Ινδία επηρέασαν, για παράδειγμα, τη χρήση γης στην Ελλάδα. Ένα άλλο παράδειγμα: η συμμετοχή της Ελλάδας στην Ευρωζώνη έβαλε σε δοκιμασία τον παραδοσιακό χώρο εμπιστοσύνης που είναι τόσο σημαντικός για την πίστη γενικότερα και το τραπεζοπιστωτικό σύστημα ειδικότερα.

Για όλους αυτούς τους λόγους, τα εθνικά σύνορα δεν είναι πάντα ο ακριβέστερος τρόπος για να αποτυπωθεί ακόμα και η γεωγραφική διάσταση του χώρου. Ξεχωριστές περιοχές ή περιοχές με ομοειδή χαρακτηριστικά μπορεί να είναι πιο ενοποιημένος οικονομικός χώρος από μια εθνική επικράτεια.

Εξάλλου ο οικονομικός χώρος δεν είναι απαραίτητο να είναι καθόλου γεωγραφικός. Μπορεί να αναφέρεται στην οργάνωση μιας μόνο μονάδας μιας επιχείρησης ή ολόκληρης της επιχείρησης, αν αυτή έχει περισσότερες μονάδες, ή σε ένα σύνολο επιχειρήσεων με την ίδια δραστηριότητα, ή με δραστηριότητες που τροφοδοτούν η μία την άλλη.

Είναι τετριμμένο ακόμα και σε ένα φοιτητή οικονομικών επιστημών ότι η επιλογή του χώρου αναφοράς αλλάζει ανάλογα με το τι θέλει να μελετήσει κάθε φορά. Μάλιστα, το έθνος-χώρα δεν είναι το πρώτο πλαίσιο αναφοράς και έρχεται πολύ αργότερα στη συζήτηση.

Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί το οντολογικό ζήτημα του χώρου. Εδώ ακολουθείται η ανάλυση του Χάρβεϊ στο ότι ο χωροχρόνος μπορεί να γίνει απόλυτος, σχετικός ή σχεσιακός

«ή όλα ταυτόχρονα ανάλογα με τις συνθήκες. Το πρόβλημα της σωστής εννοιοποίησης [προσδιορισμός, ΓΛ] του χώρου επιλύεται μέσω της ανθρώπινης πρακτικής σε σχέση με αυτόν. […] Το ερώτημα «Τι είναι ο χώρος;» αντικαθίσταται από το ερώτημα «Πώς γίνεται οι διαφορετικές ανθρώπινες πρακτικές να δημιουργούν και να κάνουν χρήση διακριτών εννοιοποιήσεων του χώρου;»» (Harvey, 2009)

Αυτή η προσέγγιση είναι πολύ ισχυρή όταν εφαρμόζεται στον ιμπεριαλισμό και τα στρώματα των διαφόρων «πυραμίδων» που ξεχωρίζουν εδώ και εκεί ανάλογα με το αντικείμενο της ανάλυσης.

Οι χώροι στον ιμπεριαλισμό

Στην ανάλυση της ανισόμετρης ανάπτυξης εφαρμόζονται μια σειρά από πεδία αναφοράς τα οποία προσδιορίζουν αντίστοιχα και τη δομή του ιμπεριαλισμού. Το έδαφος του έθνους-κράτους, όπως εξελίσσεται στο χρόνο, είναι σίγουρα ένα τέτοιο πεδίο και συνολικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι πολύ σημαντικό. Το κράτος επιτελεί μια σειρά λειτουργιών σε οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο που στηρίζουν την αναζωογόνηση των καπιταλιστικών σχέσεων μακροπρόθεσμα (Harvey, 1999, 2006; Vlachou, 2009; Vlachou & Christou, 1999). Επιπλέον, το κεφάλαιο επικουρείται στη διεθνή κίνησή του από εθνικά κράτη ή υπερεθνικούς οιονεί κρατικούς μηχανισμούς ή θεσμούς.

Ο κλάδος είναι ίσως η πιο δυναμική διάρθρωση του κεφαλαίου, μετά τη χώρα και ενίοτε και πριν από αυτήν. Στο πλαίσιο μάλιστα της υψηλής ελευθερίας κινητικότητας του κεφαλαίου διεθνώς και με ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες κινητικότητας κεφαλαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωζώνη, ο κλάδος γίνεται ο πρωταρχικός χωροχρόνος. Οι κλάδοι οργανώνονται σε διεθνείς ενώσεις τόσο ισχυρές ώστε να υπερβαίνουν τα όρια των χωρών από κάθε άποψη. Οι κλάδοι της ενέργειας, της τραπεζικής, της αυτοκινητοβιομηχανίας και των μεταφορών είναι τέτοιοι κλάδοι.

Από την άλλη πλευρά, η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση δεν έχουν φθάσει στο σημείο ώστε να μπορέσουμε να διερευνήσουμε την δομή του ιμπεριαλισμού μέσω ξεχωριστών επιχειρήσεων, και το πιθανότερο είναι ότι δεν θα φθάσουν σύντομα σε αυτό το σημείο[1]. Εδώ αναφερόμαστε σε μονοπώλια επιπέδου Walmart, China National Petroleum, Toyota, Volkswagen, Samsung, Microsoft, ExxonMobil, Total, AXA, BP και πολλές άλλες. Είναι επιχειρήσεις με πολύ μεγάλη διείσδυση σε μια σειρά από άλλους κλάδους και χώρες μέσα από το χαρτοφυλάκιό τους, πέρα από τις μονάδες παραγωγής που διαθέτουν σε μια σειρά χωρών. Είναι οργανισμοί που διαμορφώνουν διακρατική πολιτική, τουλάχιστον σε επίπεδο κλάδου.

Βέβαια, συχνά αυτή η πολιτική περιλαμβάνει την αλλαγή ενός καθεστώτος σε μια χώρα, μια μικρότερης ή μεγαλύτερης εμβέλειας πολεμική σύγκρουση, το ξέσπασμα ενός παγκόσμιου σκανδάλου όπως είναι η περίπτωση της Siemens και της Novartis και άλλες τέτοιες ομορφιές.

Αν όλοι οι κλάδοι είχαν φτάσει σε τέτοιο σημείο συγκεντροποίησης όπως οι 15 περίπου κλάδοι που έχουν αναδείξει τέτοια μονοπώλια, η κυρίαρχη ιμπεριαλιστική πυραμίδα θα ήταν αυτή των επιχειρήσεων. Στις χώρες και στους κλάδους όμως που αυτές οι επιχειρήσεις κυριαρχούν, δηλαδή η οικονομική παρουσία τους αποτελεί μεγάλο μέρος του ΑΕΠ της χώρας, τότε δίνουν τον τόνο και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη.

Ένα άλλο πεδίο όπου η ανισομετρία ξεδιπλώνεται είναι η περιοχή, δηλαδή η περιφέρεια μιας ή περισσότερων χωρών, ένα μεγάλο λιμάνι, μια πεδιάδα, ένα μέρος πλούσιο σε πετρέλαιο κλπ. Η τελευταία γίνεται όλο και λιγότερο σημαντική και γενικά περιορίζεται στις δραστηριότητες όπου η πρόσβαση σε πρώτες ύλες ή συγκεκριμένες υποδομές είναι θεμελιώδους σημασίας, όπως στην περίπτωση της εξορυκτικής βιομηχανίας, της συγκέντρωσης υψηλής τεχνολογίας ή των κόμβων μεταφορών. Χωρίς να επεκταθούμε λεπτομερώς, θα αρκούσε να πούμε ότι το περιφερειακό κριτήριο για τη διάρθρωση του ιμπεριαλισμού πρέπει να επιλεγεί ως πρωτεύον μόνο σε πολύ συγκεκριμένες περιπτώσεις και με συγκεκριμένη επιχειρηματολογία[2].

Σε κάποιες περιπτώσεις, ο εθνικός κλάδος είναι το κατάλληλο πεδίο για την ανάλυση της ανισομετρίας που θα μας επέτρεπε να εξετάζουμε παραδείγματος χάριν την ελληνική τραπεζική και την ελληνική μεταποίηση σε αντίθεση με τους αντίστοιχους κλάδους άλλων χωρών. Ο εθνικός κλάδος αντικατοπτρίζει τον αντιφατικό χαρακτήρα της ΕΕ και της Ευρωζώνης που εξισορροπούν μεταξύ των εθνικών αρχών και των υπερεθνικών συμβιβασμών.

Εξάλλου, αν η ΕΕ μετατραπεί σε πλήρη πολιτική Ένωση, μια εξέλιξη καταστροφική για τον λαό, τότε η εθνική διάσταση θα εξαφανιστεί αργά και οι διάφορες χώρες θα μεταμορφωθούν σε περιοχές μιας αυτοκρατορίας.

Ο εθνικός κλάδος περιέχει τις δυνάμεις για τη διάλυσή του: εάν μεταβιβαστεί η εθνική αρχή, τουλάχιστον στην Ευρωζώνη, ο κλάδος θα αναδυθεί ως το απόλυτο πεδίο. Αντίθετα, το έθνος-κράτος θα επανεμφανιστεί ως το αδιαμφισβήτητο φυσικό σύνορο σε περίπτωση διάλυσης της Ευρωζώνης. Το ζήτημα αυτό θα επιλυθεί ιστορικά σύμφωνα με την εξέλιξη συγκεκριμένων οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων που θα πρέπει να εξεταστούν ξεχωριστά και προσεκτικά.

Επιλογή του κατάλληλου χώρου

Το κριτήριο επιλογής του κατάλληλου χώρου είναι η κινητικότητα του κεφαλαίου και ο βαθμός ελευθερίας του. Αν η τελευταία είναι χαμηλή στην παγκόσμια αγορά αλλά πολύ υψηλή στις εθνικές αγορές, με δασμούς, ελέγχους κεφαλαίων, προστατευτισμό, όπως συνέβαινε στο μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα, τότε φαίνεται λογικό να επιλέξουμε ως τον καταλληλότερο χωροχρόνο την εθνική οικονομία.

Μετά την μεγάλη απελευθέρωση των ροών κεφαλαίου, διάφοροι κλάδοι έγιναν το βασικό σημείο αναφοράς, βάζοντας τα κράτη σε δεύτερη μοίρα, αναθέτοντάς τους το ρόλο της τυπικής επικύρωσης των αποφάσεων που είχαν ληφθεί σε επίπεδο κλάδου. Γι’ αυτό και ο Smith παρατηρούσε το 2008 ότι

«η διαδικασία της ανισόμετρης ανάπτυξης παρουσιάζεται με πιο ζωηρή λεπτομέρεια σε όλες τις χωρικές κλίμακες σε σχέση με κάθε άλλη προηγούμενη περίοδο».

Η καπιταλιστική κρίση τον ίδιο χρόνο που δημοσιεύονταν αυτές οι γραμμές ανέκοψε βίαια αυτή την εξέλιξη και επανάφερε τον προστατευτισμό.

Οι βασικές πυραμίδες του ιμπεριαλισμού είναι τρεις. Η χώρα αποτελεί μόνο μία από αυτές, την πιο «παλιά». Οι άλλες δύο είναι ο κλάδος και η επιχείρηση. Από αυτές προκύπτουν οι υβριδικές, προσωρινές και βαθιά αντιφατικές κατηγορίες της περιφέρειας και του εθνικού κλάδου. Στη βάση όλων, ή τουλάχιστον στο μέρος εκείνο που είναι κοινό για όλες τις πυραμίδες, βρίσκεται η κοινή ιδιοκτησία. Όλοι αυτοί οι χώροι αλληλομπλέκονται και η οποιαδήποτε ανάλυση καθίσταται άχρηστη, αν δεν έχει συγκεκριμένο ερώτημα.

Στο επόμενο σημείωμα θα εξετάσουμε λοιπόν συγκεκριμένους “χώρους” του ιμπεραλισμού που έχουν ιδιαίτερη σημασία.

Η συζήτηση θα μας φέρει αναπόφευκτα στην σύγχρονη κατάσταση της κινητικότητας του κεφαλαίου, στους βαθμούς ελευθερίας που έχει. Πίσω από τα τύμπανα του πολέμου, καλύπτεται ο βρυχηθμός ενός μυθικού τέρατος που ξυπνά.

Συνεχίζεται

Harvey, D. (1999). Limits to capital. Verso.

Harvey, D. (2006). Spaces of Global Capitalism. Verso.

Harvey, D. (2009). Social Justice and the City (Revised Ed). The University of Georgia Press.

Jones, J., & Wren, C. (2006). Foreign Direct Investment and the Regional Economy. Ashgate.

Kauffer, R. (2001). Disinformation: American Multinationals At War Against Europe. Algora Publishing.

Smith, N. (2008). Uneven Development. Nature, Capital and the production of space (3rd ed.). The University of Georgia Press. https://doi.org/10.1126/science.15.370.195

Vlachou, A. (2009). Πολιτική Οικονομία του Καπιταλισμού [Political economy of capitalism]. Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ.

Vlachou, A., & Christou, G. K. (1999). Contemporary economic theory: some critical issues. In A. Vlachou (Ed.), Contemporary economic theory: radical critiques of neoliberalism (pp. 1–37). Macmillan.

[1] Μια τέτοια αναζήτηση είναι τόσο κατατοπιστική όσο χαοτική, φετιχιστική και παραπλανητική. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι το έργο του Kauffer Dissinformation: American Multinationals at war against Europe (2001) αν και το ίδιο ισχύει γενικά για όλη τη βιβλιογραφία που επικεντρώνεται στις πολυεθνικές χωρίς να εξετάζει τις ταξικές σχέσεις.

[2] Οι Jones και Wren (2006) παρέχουν ένα εμπεριστατωμένο απολογισμό προς αυτή την κατεύθυνση.