Σαμίρ Αμίν – Έφυγε ο θεωρητικός της “άνισης ανάπτυξης”

Έγινε γνωστή σήμερα η είδηση του θανάτου του οικονομολόγου και συγγραφέα Σαμίρ Αμίν, σε ηλικία 87 ετών. Με πλούσιο συγγραφικό έργο ήταν ιδιαίτερα γνωστός και στη χώρα μας από παλιά, κυρίως χάρη στη φιλία του με τον Ανδρέα Παπανδρέου και την επιρροή που άσκησε πάνω του, ενώ και τα χρόνια της πρόσφατης κρίσης ο ίδιος ασχολήθηκε επανειλημμένα με τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα, αναδεικνυόμενος σε μια δημοφιλή μορφή της λεγόμενης “αντιμνημονιακής” αριστεράς. Εναποθέτοντας αρχικά ελπίδες στο Σύριζα, εντάχθηκε τελικά στο ευρύ “κλαμπ” των απογοητευμένων.

Γεννήθηκε στις 3 Σεπτέμβρη (ακόμα κι αυτό ήταν κατά μια έννοια συμβολικό)  1931 στην Αίγυπτο, από ζευγάρι γιατρών, ενός Αιγύπτιου και μιας Γαλλίδας. Μεγάλωσε στο Πορτ Σαΐντ, όπου αποφοίτησε από το γαλλικό γυμνάσιο. Σπούδασε από το 1947 ως το 1957 στο Παρίσι οικονομικά, στατιστική και πολιτικές επιστήμες. Δραστηριοποιήθηκε πολιτικά εντασσόμενος στο ΚΚ Γαλλίας, από το οποίο αργότερα αποστασιοποιήθηκε προσεγγίζοντας μαοϊκές θέσεις. Ως φοιτητής εξέδιδε μαζί με συναδέλφους του το περιοδικό “Αντιαποικιακές Μελέτες”, ενώ το 1957 ολοκλήρωσε τη διατριβή του σχετικά με το ζήτημα της λεγόμενης υπανάπτυξης, που έγινε και βάση για τις θεωρητικές του αναζητήσεις αργότερα. Επέστρεψε στην Αίγυπτο όπου ως το 1959 εργάστηκε για την κυβέρνηση Νάσερ στο κρατικό “Ινστιτούτο Οικονομικής Διαχείρισης”. Το 1960 και για τρία χρόνια υπήρξε σύμβουλος του υπουργείου οικονομικού σχεδιασμού στο Μάλι. Στη συνέχεια εργάστηκε για το Αφρικανικό Ινστιτούτο Οικονομικής Ανάπτυξης και Σχεδιασμού (IDEP) στο Ντακάρ της Σενεγάλης του οποίου τη διεύθυνση ανέλαβε ως το 1980, ενώ παράλληλα δίδασκε στα πανεπιστήμια του Ντακάρ, του Πουατιέ και του Παρισιού. Υποστήριξε αρχικά τους Κόκκινους Χμερ στην Καμπότζη ως πρότυπο “οικονομικής αυτάρκειας” και για την Αφρική, άποψη που αργότερα αναθεώρησε, χαρακτηρίζοντας τη διακυβέρνησή τους ως ένα μείγμα “σταλινισμού” και αγροτικής εξέγερσης. Από το 1980 διήθυνε το Φόρουμ του Τρίτου Κόσμου στο Ντακάρ.

Θεωρούμενος ως ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους σε ζητήματα τρίτου κόσμου, έγινε γνωστός κυρίως για το έργο του “Άνιση ανάπτυξη” (1976), όπου προβάλλει τη δική του εκδοχή  περί εξάρτησης. Ο Αμίρ διακρίνει τον καπιταλισμό διεθνώς σε δυο πόλους, το κέντρο από τη μια, δηλαδή τις δυτικές χώρες και την περιφέρεια των αναπτυσσόμενων χωρών, που είναι αλληλένδετοι και αλληλοεπηρεαζόμενοι σχηματισμοί παρά τη μεγάλη διαφορά ισχύος μεταξύ τους. Εντοπίζει ως κύριο αίτιο της “υπανάπτυξης” της περιφέρειας ότι η οικονομία της κατευθύνεται προς την εξυπηρέτηση των αναγκών του κέντρου.

Έτσι από τη μια ο Αμίν διακρίνει έναν ισχυρό καπιταλισμό στις χώρες του κέντρου βασισμένου στην ενδογενή συσσώρευση κι έναν περιφερειακό καπιταλισμό που δεν διαθέτει αυτόνομη εσωτερική δυναμική και βασίζεται πολύ στις ανεπτυγμένες χώρες. Η ανισότητα στις συναλλαγές οφείλεται κατά τον Αμίν στην μεγάλη διαφορά ημερομισθίων μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Σε αντίθεση με άλλες θεωρίες εξάρτησης, ο Αμίν δεν πιστεύει ότι η απόσπαση πλεονάσματος από την περιφέρεια καθορίζει την ευημερία του δυτικού καπιταλισμού, κάτι που τον οδηγεί στην πεποίθηση ότι εντός καπιταλισμού είναι δυνατή η συνύπαρξη ανεπτυγμένου κέντρου και μιας περιφέρειεας που έχει υπερβεί την υπανάπτυξη, χάρη στην άνοδο των ημερομισθίων κι εκεί. Γίνεται αντιληπτό ότι μια τέτοια αντίληψη, που αντίκειται εξάλλου στη βασική αρχή της ανισόμετρης ανάπτυξης του καπιταλισμού, εύκολα μπορούσε να συνδυαστεί με λογικές αστικής διαχείρισης σοσιαλδημοκρατικής κοπής και δεν είναι καθόλου τυχαία η επίδραση που άσκησαν οι θεωρίες του Αμίν πάνω στον προσωπικό του φίλο Ανδρέα Παπανδρέου, σύμβουλος του οποίου υπήρξε κυρίως τα χρόνια λίγο πριν και λίγο μετά την κατάκτηση της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ, την οικονομική σκέψη του οποίου σε αυτή την πρώιμη περίοδο σφράγισε με το έργο του.

Ο Σαμίρ Αμίν αποτέλεσε μεταξύ άλλων επίσης έναν βασικό υποστηρικτή του ιδεολογήματος του “πολυπολικού” κόσμου ως αντίβαρο στην ηγεμονία του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, προτρέποντας μάλιστα τις χώρες της ΕΕ να προχωρήσουν σε μια “ευρασιατική προσέγγιση” με τη Ρωσία, την Κίνα, την Ινδία κι άλλες χώρες της Ασίας και της Αφρικής.  Είδε με ενθουσιασμό αρχικά την άνοδο του Σύριζα στην εξουσία, δηλώνοντας τον Ιούνη του 2015 ότι “πρέπει να χαιρετίσουμε το πρόγραμμα του Σύριζα”, ενώ σε παρόμοιο μήκος κύματος κινήθηκε και η αντίδρασή του για το δημοψήφισμα. Όπως και πολλοί άλλοι λεγόμενοι “νεομαρξιστές” διανοούμενοι, απομακρύνθηκε από το κυβερνών κόμμα, κάνοντας λόγο σε πρόσφατή του συνέντευξη για “συνθηκολόγηση”, αναπαράγοντας εμμέσως το αφήγημα περί “ριζοσπαστικού” Σύριζα που “μεταλλάχτηκε”.

Δύσκολες Νύχτες