Η επαναμάγευση του κόσμου – Μέρος 2ο

(και καταϊδρωμένο, λόγω ζέστης)

Χωρίς πολλά-πολλά συνεχίζουμε από εκεί που είχαμε σταματήσει

Η εκπαίδευση: Μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση του τρόπου σκέψης μιας κοινωνίας έχει η οργάνωση του συστήματος εκπαίδευσης. Στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μεταξύ άλλων παρατηρείται το εξής πρόβλημα. Η φιλοσοφία της σχολικής εκπαίδευσης είναι η αποστήθιση, το σχολείο δεν σου αναπτύσσει κάποιο σύστημα ανάλυσης και αξιολόγησης και έτσι η γνώση που αποκτάται είναι κάπως στείρα. Επίσης δεν καλλιεργείται το απαραίτητο κριτήριο που θα μπορούσε να είναι εργαλείο αξιολόγησης των πληροφοριών που λαμβάνουμε σε ευρύτερο επίπεδο, άρα είμαστε κατά μια έννοια ανυπεράσπιστοι απέναντι στον ανορθολογισμό. Στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση, η οποία εισάγει τους φοιτητές στην επιστημονική γνώση και μέθοδο, υπάρχει πάλι το πρόβλημα της εξειδίκευσης, αν και στα ελληνικά πανεπιστήμια το φαινόμενο αυτό δεν φτάνει σε ακραία επίπεδα (όχι προπτυχιακά τουλάχιστον). Πάντως σε πανεπιστήμια του εξωτερικού (Αγγλία, ΗΠΑ), το φαινόμενο αυτό είναι πιο έντονο, και η γνώση που αποκτάται λιγότερο διευρυμένη και περισσότερο εστιασμένη. Φυσικά υπάρχουν δεκάδες ακόμη πλευρές της εκπαίδευσης για να εξεταστούν, όμως δεν το επιτρέπει η έκταση του άρθρου να επεκταθούμε παραπάνω.

Αποσύνθεση του κοσμο-μοντέλου και κατακερματισμός, μίσος για τις «μεγάλες αφηγήσεις»: Ο Μαξ Βέμπερ έβλεπε το πέρασμα στις μονοθεϊστικές θρησκείες ως σημαντικό σκαλοπάτι για την ανάπτυξη της νεωτερικής επιστημονικής σκέψης στη Δύση. Φυσικά από την εξάπλωση των θρησκειών αυτών μέχρι και την κυριάρχηση του θετικισμού μεσολάβησαν πολλοί αιώνες, και αυτό επειδή έπρεπε να ωριμάσουν και οι υπόλοιπες [απαραίτητες] συνθήκες έτσι ώστε να επιτραπεί η μετάβαση. Ο Ιουδαϊσμός ή ο Χριστιανισμός, σε αντίθεση με τις πολυθεϊστικές θρησκείες του αρχαίου κόσμου, έβλεπαν το σύμπαν σαν ένα ενιαίο δημιούργημα/σύστημα. Αυτό είναι κάτι που –όπως ο Βέμπερ υποστηρίζει- βρίσκεται πολύ πιο κοντά στην νεωτερική επιστημονική σκέψη, σε σχέση με τον πολυδιασπασμένο κόσμο των αρχαίων θεών, όπου κάθε κομμάτι της φύσης εκπροσωπούνταν και από διαφορετική/ες θεότητα/ες. Ο ένας θεός που νομοθέτησε το σύμπαν, μια ενιαία βούληση, περισσότερο συμβατή με την θετικιστική επιστήμη, της οποίας δεδηλωμένος στόχος είναι η κατανόηση των φαινομένων και η ένταξή τους σε ένα ενιαίο ερμηνευτικό σχήμα αιτιοκρατικού τύπου.

Σαν ιστορική εποχή η νεωτερική εποχή, πέρα από την επιστήμη, χαρακτηρίζεται και εκείνη από αντίστοιχα ιδεολογικά/κοινωνικά μοντέλα τα οποία έχουν ένα συνολικό/ενιαίο όραμα για το ποια θα πρέπει να είναι η εξέλιξη της κοινωνίας. Η γαλλική επανάσταση, για παράδειγμα, δημιούργησε μια χάρτα ανθρώπινων και πολιτικών δικαιωμάτων με οικουμενικό αίτημα.¹ Η νεωτερική σκέψη όμως δεν περιορίστηκε εκεί, οικοδόμησε και άλλες «κοσμοθεωρίες» όπως ήταν για παράδειγμα αυτή του ουτοπικού και εν συνεχεία του επιστημονικού σοσιαλισμού.² Το χαρακτηριστικό πολλών εξ αυτών των κοσμοθεωριών, είναι ότι συσπείρωσαν γύρω τους τεράστιες μάζες ανθρώπων, οι οποίες πίστεψαν σε αυτές, εμπνεύστηκαν και αγωνίστηκαν για να τις υλοποιήσουν. Η γαλλική επανάσταση με το σύνολο των ιδεών της οριοθέτησε την πορεία του κόσμου από τον 18^ο αιώνα, ενώ οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις έφεραν στον 20^ο αιώνα την αυγή μιας νέας εποχής για την ανθρωπότητα το αίτημα της οποίας –και με τις όποιες οπισθοδρομήσεις- μένει προς το παρόν ανεκπλήρωτο.

Με την ανατροπή του σοσιαλισμού και σε κάποιες περιπτώσεις τον εκφυλισμό του, ο πλανήτης μπήκε –κατά την άποψη μου- σε μια μεταβατική περίοδο. Από τη μια, όλες εκείνες οι ανθρωπιστικές ιδέες που έφερε μαζί της η ανάδυση του καπιταλισμού ως εποικοδόμημα, στις οποίες πίστεψαν και για τις οποίες αγωνίστηκαν οι λαοί, χρεωκόπησαν. Το πέρασμα του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό στάδιο, έδειξε αν μη τη άλλο ότι η ρομαντική εποχή της νεωτερικότητας έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Γίνεται ξεκάθαρο πως οδηγός των εξελίξεων στον σύγχρονο κόσμο είναι ένα όραμα που δεν έχει στόχο να υπηρετήσει την ανθρωπότητα ως σύνολο, αλλά την κερδοφορία των γιγάντιων πολυεθνικών οργανισμών. Κάτι που αντί να απελευθερώνει τις δυνάμεις τις κοινωνίας, φέρνει ακραία φτώχεια, ανισομέρεια, πολέμους και γενικότερη ανισορροπία. Από την άλλη, η υποχώρηση του «αντίπαλου δέους» που ακούει στο όνομα «υπαρκτός σοσιαλισμός», και η ταυτόχρονη στοχοποίηση και δυσφήμηση του απ’ το κυρίαρχο καπιταλιστικό σύστημα, δημιούργησε την εντύπωση στους λαούς ότι δεν υπάρχει καμία εναλλακτική στο καπιταλιστικό μοντέλο. Το διττό αυτό φαινόμενο, είχε την επίδραση του και στην παραγωγή και αναπαραγωγή, τόσο της επιστημονικής σκέψης, όσο και του ευρύτερου κόσμου των ιδεών³. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά την ανατροπή του υπαρκτού βρήκαν έδαφος οι θεωρίες για το «τέλος της ιστορίας».

Φράνσις Φουκουγιάμα, προφήτης ή ψευδοπροφήτης;

Η ανάδειξη τέτοιων θεωριών, όπως είναι αυτή περί τέλους της ιστορίας, σηματοδοτούν σύμφωνα με πολλούς εκπρόσωπους της αστικής επιστημονικής σκέψης, τη μετάβαση από την νεωτερική εποχή στην μετανεωτερική. Κατά τη δική μου άποψη, όλο αυτό δεν συνιστά την ανάδυση κάτι καινούριου, αλλά μια εποχή «βάλτου» και υποχώρησης του πολιτισμού, κατά την οποία η ουσιαστική μετάβαση, είναι το ζητούμενο και όχι το δεδομένο. Δηλαδή η μετανεωτερική εποχή, για να μιλήσουμε με αστικούς όρους, σηματοδοτεί ένα ιδεολογικό κενό ανάμεσα στον εκφυλισμό της αστικής ιδεολογίας και στην ανάδυση του επόμενου paradigm με βάση το όποιο θα προχωρήσει η κοινωνία.⁴ Για να το πούμε σε μια πρόταση, είναι η περίοδος ανάμεσα στο παλιό που έχει ξοφλήσει και στο νέο που δεν έχει ακόμη έρθει. Πέρα από το τέλος της ιστορίας, αν κάτι –πάλι σύμφωνα με αστούς διανοητές- ακόμα χαρακτηρίζει την μετανεωτερική/μεταμοντέρνα εποχή, είναι η αποφυγή των «μεγάλων αφηγήσεων». Με τον όρο αυτό εννοούν εκείνες τις κοσμοθεωρίες –‘όπως ο κομμουνισμός- που προβάλλουν ένα συνολικό όραμα για το ποια [θα έπρεπε να] είναι η εξέλιξη του κόσμου. Για τους οπαδούς της μετανεωτερικότητας, οι μεγάλες αφηγήσεις, στην εφαρμογή τους, οδηγούν σε «ολοκληρωτισμούς». Αυτή η άποψη είναι κυρίαρχη στις μέρες μας και απόλυτα συστημική και συντηρητική. Πάντως υπάρχει μια «μεγάλη αφήγηση» με την οποία οι μεταμοντέρνοι δεν δείχνουν να έχουν κανένα πρόβλημα, είναι η κυρίαρχη και ακούει στο όνομα καπιταλισμός. Θα κάνω πάλι μια προσωπική εκτίμηση και θα πω ότι αυτό που ενοχλεί στην πραγματικότητα τους οπαδούς των παραπάνω αντιλήψεων, είναι ότι η υπέρβαση της «μεγάλης αφήγησης» του καπιταλισμού, μπορεί να έρθει μόνο με την ανάδειξη μιας άλλης «μεγάλης αφήγησης» (πχ του κομμουνισμού). Υπό αυτήν τη σκοπιά λοιπόν, το μίσος για τις μεγάλες αφηγήσεις θεωρώ ότι έχει συντηρητικό/συστημικό υπόβαθρο, αφού για όσο καιρό δεν αναδύεται μια τέτοια, το καπιταλιστικό σύστημα δεν απειλείται. Στο επίπεδο της δικαιολόγησης της ύπαρξής του, ο καπιταλισμός δεν έχει ανάγκη όπως στο παρελθόν να χρυσώνει το χάπι, αντιθέτως, εντελώς κυνικά προσπαθεί να μας πείσει όχι ότι είναι ωφέλιμος, αλλά ότι είναι αναπόδραστος.

Ίσως μέχρι αυτό το σημείο να αναρωτιέστε πού το πάω ή αν έχω βγει εκτός θέματος. Όχι, δεν έχω βγει εκτός θέματος, απλά για να γίνει κατανοητό το επιχείρημα μου έπρεπε να κάνω όλη αυτή τη μακροσκελή εισαγωγή. Το κλειδί για αυτό που θέλω να πω τελικά, βρίσκεται σε δυο σημεία 1) Στο βάλτο που έχει πέσει η κοινωνική πρόοδος εξαιτίας του σαπίσματος του καπιταλισμού και 2) Στην απουσία ενός νέου προοδευτικού αφηγήματος γύρω από το οποίο να συσπειρωθεί η ανθρωπότητα για να βγει από τις λάσπες. Το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα στη γέννηση του πλασαρίστηκε μ’ ένα τέτοιο «αφήγημα», ένα όραμα για το μέλλον με βάση το οποίο θα προόδευε η κοινωνία. Τα ιδανικά της γαλλικής επανάστασης έγιναν ιδανικά όλων των καταπιεσμένων κοινωνικών στρωμάτων και όχι μόνο στη Γαλλία. Αυτό ήταν κάτι αναγκαίο για την αστική τάξη, που στην επανάσταση της ήθελε να έχει συμμάχους όλους όσους καταπιέζονταν από το φεουδαρχικό σύστημα. (Βέβαια με το που εξασφάλισε την κυριαρχία της η αστική τάξη έγινε συντηρητική και ξέχασε τις όποιες υποσχέσεις είχε δώσει στους καταπιεσμένους. Με μιας το γενικό συμφέρον έγινε ειδικό, και οι παρίες παρέμειναν παρίες). Ο Βάλτος και το κενό λοιπόν δημιουργούν πανικό, ο πανικός ευνοεί τον ανορθολογισμό, και ο ανορθολογισμός είναι το πιο έφορο έδαφος για να φυτρώσουν όλων των ειδών τα μεταφυσικά ζιζάνια, παραδοσιακού, νεωτερικού, μετανεωτερικού τύπου και όλων των μεταξύ τους διασταυρώσεων. Πόσο μάλλον όταν –προκειμένου να αποφευχθεί η παραγωγή «μεγάλων αφηγήσεων»- η παραγωγή της ανθρώπινης σκέψης λειτουργεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι πολυδιασπασμένη, ακραία εξειδικευμένη, κατευθυνόμενη και μονομερής. Και για να μην παρεξηγηθώ, όλο αυτό δεν συμβαίνει μόνο επειδή εξυπηρετεί τη διαιώνιση του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά και επειδή στην εποχή μας η καταγραφή και η διάδοση της πληροφορίας γίνεται με ραγδαίους ρυθμούς σε σχέση με παλιότερα. Όμως η δυνατότητα επεξεργασίας, συνδυασμού, επαλήθευσης και διασταύρωσης της πληροφορίας αυτής, [αν και με τη βοήθεια τις τεχνολογίας έχει επίσης επαναστατικά αυξηθεί], δεν μπορεί να ανταγωνιστεί την ταχύτητα με την οποία παράγονται τα πληροφοριακά «παράσιτα» και «σκουπίδια». Ίσως μάλιστα αυτή η «πολυδιάσπαση των ιδεών» να έχει μια κάποια «εκλεκτική συγγένεια» με τα ίδια τα καπιταλιστικά συμφέροντα, τα οποία είναι από τη φύση τους διασπασμένα, αν και αλληλοδιαπλεκόμενα.

Κάποιου εδώ ολοκληρώνεται και το δεύτερο μέρος, ακολουθεί το τρίτο και τελευταίο, όπου θα προσπαθήσω με κάποιο τρόπο να κλείσω τον κύκλο των συλλογισμών μου.

Λαγωνικάκης Φρακγίσκος(Poexania)

Δείτε εδώ το Α’ Μέρος

Δείτε εδώ το Γ΄Μέρος