Ό,τι είναι πραγματικό είναι λογικό…

Διάφοροι διανοούμενοι της αστικής αριστεράς αρέσκονται να εκφέρουν και να επαναλαμβάνουν κατά καιρούς την απόφανση «Ό,τι είναι πραγματικό είναι λογικό…». Αυτό που θέλουν να πουν είναι πως το σημερινό καπιταλιστικό σύστημα είναι λογικό και άρα η επιδίωξη της ανατροπής του είναι παράλογη. Κι έτσι βολεύονται μέσα στον καπιταλισμό, επιδιώκοντας το πολύ κάποιες μεταρρυθμίσεις και βελτιώσεις αυτού του ιστορικά σαπισμένου συστήματος, που μέσα του μοιάζουν να κινούνται και να ελίσσονται σαν τα ψάρια μες στο νερό, κι ας είναι μολυσμένο. Κάτι ανάλογο έκαναν και κάποιοι θεωρητικοί και πολιτικοί τους πρόγονοι το 19^ο αιώνα, παρερμηνεύοντας με τον ίδιο τρόπο την παραπάνω εγελιανή απόφανση και «καθαγιάζοντας», όπως γράφει ο Ένγκελς, «το δεσποτισμό, το αστυνομικό κράτος και την λογοκρισία».

Η παραπάνω απόφανση προέρχεται από τη μελέτη «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» [1], όπου ο Ένγκελς  αναφέρει «Ό,τι είναι πραγματικό είναι λογικό – και ό,τι είναι λογικό είναι πραγματικό», επικαλούμενος μια σχετική θέση του Χέγκελ [2].

Τι θεωρούσε, όμως, ως «πραγματικό» ο Χέγκελ;

Σύμφωνα με την θεώρησή του, ό,τι υπάρχει δεν είναι αναγκαία και «πραγματικό». Για να θεωρηθεί πραγματικό πρέπει να είναι οπωσδήποτε και αναγκαίο. Έτσι, μπορεί ένας νόμος ή ένας θεσμός να υπάρχουν, αλλά αυτό δεν σημαίνει, κατά τον Χέγκελ, πως είναι «πραγματικοί», αν δεν είναι αναγκαίοι. Κι αν είναι αναγκαίοι, είναι τελικά και λογικοί. Δυστυχώς, ο Χέγκελ εκφραζόταν συχνά με στρυφνό τρόπο, κι αυτό το διαπιστώνει γρήγορα όποιος προσπαθήσει να καταπιαστεί με τη «Λογική» του. Έτσι, είναι καλύτερα να ακολουθήσει κανείς τις σχετικές και σαφείς ερμηνείες των κλασικών του μαρξισμού, στις περιπτώσεις εκείνες που χρειάστηκε να παραθέσουν κάποιες θέσεις του Χέγκελ.

Πάνω στο συγκεκριμένο θέμα, ο Ένγκελς παραθέτει ένα παράδειγμα: «Αν τώρα, η εγελιανή πρόταση εφαρμοστεί στο πρωσικό κράτος εκείνης της εποχής, σημαίνει απλά: αυτό το κράτος είναι λογικό, ανταποκρίνεται στη λογική, όσο είναι αναγκαίο». Κι αυτή την τελευταία πρόταση του Ένγκελς, πρέπει, κατά την άποψή μου, να τη θυμόμαστε όταν κρίνουμε ένα οποιοδήποτε φαινόμενο που υπάρχει, γιατί συμπυκνώνει το διαλεκτικό υλιστικό τρόπο προσέγγισής του. Εξετάζει ένα φαινόμενο όχι στατικά, αλλά στην εξέλιξή του. Κι αν κάποτε ήταν λογικό ως αναγκαίο να υπάρχει, στην  εξέλιξή του έρχεται μια στιγμή που αξίζει να πεθάνει. Να, όμως, που παρά ταύτα υπάρχουν φαινόμενα όπως το πρωσικό κράτος της εποχής του Χέγκελ, που «ενώ μας φαίνεται κακό», λέει ο Ένγκελς, «εκείνο συνεχίζει να υπάρχει, σε πείσμα του κακού χαρακτήρα του». Αυτό, κατά την άποψη του συμβαίνει «γιατί αυτός ο κακός χαρακτήρας [του πρωσικού κράτους] βρίσκει τη δικαίωση και την ερμηνεία του στον κακό χαρακτήρα των υπηκόων του. Οι Πρώσοι εκείνης της εποχής είχαν την κυβέρνηση που τους άξιζε» [3]. Αν δεχτούμε αυτή την άποψη του Ένγκελς, αυτό σημαίνει πως οι έλληνες υπήκοοι στην πλειονότητά τους (άλλωστε για την πλειονότητα των Πρώσων μιλούσε και ο Ένγκελς) έχουν το αστικό κράτος που τους αξίζει και που αντιστοιχεί στον κακό χαρακτήρα τους. Κι αν μιλούσαμε γενικότερα για το αστικό κράτος, θα λέγαμε πως στην επαναστατική του εποχή, όταν η αστική τάξη πολεμούσε για να καταλύσει τα μοναρχικά κράτη και τις φεουδαρχίες, αυτό ήταν λογικό να υπάρχει, γιατί ήταν αναγκαίο να καταλυθούν τα φεουδαρχικά κράτη και οι παλαιοί θεσμοί. Στη εξέλιξή του, όμως, το αστικό κράτος κατέληξε αντιδραστικό και του αξίζει να εξαφανιστεί από την Ιστορία, μαζί με όλους τους σάπιους πια θεσμούς του.

«Το 1789», γράφει ο Ένγκελς, «η γαλλική μοναρχία είχε καταντήσει τόσο εξωπραγματική, σαν να λέμε τόσο στερημένη από κάθε ίχνος αναγκαιότητας, τόσο παράλογη, ώστε δεν της απέμενε παρά να καταστραφεί από την μεγάλη επανάσταση, για την οποία ο Χέγκελ μιλούσε πάντα με ενθουσιασμό. Σ’ αυτή την περίπτωση, το εξωπραγματικό ήταν η μοναρχία και το πραγματικό η επανάσταση»[4]. Νομίζω πως αυτή η παράγραφος και ο εγελιανός τρόπος έκφρασης που χρησιμοποιεί ο Ένγκελς, εξηγούν με σαφήνεια τι σημαίνει η απόφανση «Ότι είναι πραγματικό είναι λογικό…». Όλα εξελίσσονται κι όλα χάνουν στην εξέλιξη την αναγκαιότητά τους και από λογικά γίνονται παράλογα, και δεν έχουν δικαίωμα ύπαρξης. Έτσι, στη θέση της καπιταλιστικής πραγματικότητας που ζούμε, θα έρθει αναγκαία μια άλλη πραγματικότητα, που θα καταργήσει το καπιταλιστικό σύστημα. Κι όλοι οι θιασώτες της αστικής αριστεράς μαζί με τους διανοούμενούς τους, που θεωρούν πως ό,τι υπάρχει τώρα είναι λογικό, θα πετάξουν τα προσχήματα και θα περάσουν στην αντίδραση, για να βεβαιώσουν το παράλογο της ύπαρξής τους.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ & ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.α) Φρίντριχ Ένγκελς, «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007,σελ. 10

β) Βλ. επίσης, την έκδοση της ίδιας μελέτης του Ένγκελς, στις εκδόσεις Ερατώ, μετάφραση και σχόλια Γιώργος Μπλάνας, Αθήνα 2004, σελ. 150

2.Όπως σημειώνεται στην πρώτη από τις παραπάνω εκδόσεις (σελ. 10, σημ.2), το απόσπασμα είναι παρμένο από τον πρόλογο του Χέγκελ στο βιβλίο του Βασικές γραμμές της φιλοσοφίας του δικαίου ή φυσικό δίκαιο και πολιτικές επιστήμες… Η διατύπωση του Χέγκελ αναφέρει πως «Ό,τι είναι λογικό είναι πραγματικό κι ό,τι είναι πραγματικό είναι λογικό».

3.Βλ. στην παραπάνω έκδοση 1β, σελ. 151-152

4.Στο ίδιο, σελ. 152