Β.Σ. Σβιριόφ – Ιστορικό και Λογικό

Ενάντια στα συνήθη δυτικά στερεότυπα σχετικά με την “αποστεωμένη” και “δογματική” σοβιετική φιλοσοφία, η συζήτηση που αναπτύχθηκε στην ΕΣΣΔ σχετικά με τις κατηγορίες του λογικού και του ιστορικού και της μεταξύ τους σχέσης, αποδεικνύουν περίτρανα τη ζωντάνια των συζητήσεων ή και αντιπαραθέσεων των Σοβιετικών στοχαστών για ένα από τα πιο ενδιαφέρονται και συνάμα περίπλοκα σημεία της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Σε μια απόπειρα μικρής συμβολής στην ανάδειξη του πλούσιου και γόνιμου αυτού διαλόγου, ξεκινάμε μια σειρά αναρτήσεων για το συγκεκριμένο ζήτημα. Ως πρώτο κείμενο επιλέξαμε το λήμμα “Ιστορικό και λογικό” του σπουδαίου φιλοσόφου Β.Σ Σβιριόφ, που περιλαμβανόταν στο “Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό” της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, όπως παρατίθεται στην τρέχουσα ΚΟΜΕΠ (Νοέμβρης 0 Δεκέμβρης 2019). Η εγκυκλοπαιδική μορφή του κειμένου δίνει μια πρώτη καλή συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου και της σημασίας του λογικού και του ιστορικού, σαν μια εισαγωγή για πιο αναλυτικές προσεγγίσεις που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια των αναρτήσεων.

Φιλοσοφικές κατηγορίες, οι οποίες χαρακτηρίζουν τη σχέση μεταξύ της ιστορικά αναπτυσσόμενης πραγματικότητας και της αντανάκλασής της στη θεωρητική γνωστική διαδικασία. Το ιστορικό αποτελεί τη διαδικασία της γένεσης και της ανάπτυξης του αντικειμένου. Το λογικό αποτελεί τη θεωρητικά αναπαραγωγή αντικειμένου το οποίο έχει φτάσει σε ένα στάδιο ανάπτυξης και συνεχίζει να αναπτύσσεται σε όλες του τις ουσιαστικές, νομοτελειακές συνδέσεις και σχέσεις. Οι κατηγορίες του ιστορικού και του λογικού αποτελούν συγκεκριμενοποίηση της μαρξιστικής αρχής του ιστορισμού, η οποία απαιτεί “να βλέπεις κάθε ζήτημα από την άποψη του πώς εμφανίστηκε ένα ορισμένο φαινόμενο στην Ιστορία, ποια βασικά στάδια πέρασε το φαινόμενο αυτό στην εξέλιξή του, και από την άποψη αυτής της εξέλιξής του να βλέπεις πώς έχει το πράγμα αυτό τώρα”.

Η αντανάκλαση του ιστορικού στο λογικό δεν ανάγεται στην απλή αναπαραγωγή της χρονικής αλληλουχίας της ιστορικής ανάπτυξης του αντικειμένου. Συνδέεται με την εξέταση της αντικειμενικής διαλεκτικής της διαδικασίας του γίγνεσθαι (της γένεσης) του αντικειμένου και του αποτελέσματος της ανάπτυξής του, η οποία αποτελεί τη βάση δύο τρόπων έρευνας -της ιστορικής και της λογικής μεθόδου. Ο Φρ. Ένγκελς χαρακτήρισε αυτές τις μεθόδους έρευνας και προσδιόρισε το ρόλο τους στη μαρξιστική μεθοδολογία. Εξετάζοντας τη μέθοδο έρευνας της πολιτικής οικονομίας του Κ. Μαρξ, ο Ένγκελς παρατηρούσε ότι η ιστορική μορφή της ανάλυσης συνδέεται με μια σειρά δυσκολιών. Έτσι, η μόνη κατάλληλη μέθοδος ήταν η λογική. “Αυτός όμως στην πραγματικότητα, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο ιστορικός τρόπος απαλλαγμένος από την ιστορική μορφή και τις ενοχλητικές συμπτώσεις. Με ό,τι αρχίζει αυτή η ιστορία, μ’ αυτό πρέπει να αρχίσει και η πορεία σκέψης και η παραπέρα συνέχισή της δε θα είναι τίποτε άλλο από το καθρέφτισμα της ιστορικής πορείας σε αφηρημένη και θεωρητικά συνεπή μορφή. Ένα διορθωμένο καθρέφτισμα, διορθωμένο όμως σύμφωνα με τους νόμους που μας προσφέρει η ίδια η πραγματική ιστορική πορεία, όπου το καθετί μπορεί να εξεταστεί στο σημείο ανάπτυξης της πλήρους ωριμότητάς του, της κλασικής του μορφής”. Έτσι, η λογική μέθοδος είναι ο τρόπος αναπαραγωγής του ιστορικά αναπτυσσόμενου αντικειμένου ως αποτελέσματος ορισμένης διαδικασίας, στην πορεία της οποίας διαμορφώθηκαν οι συγκεκριμένες συνθήκες  της παραπέρα ύπαρξης και ανάπτυξης του ευσταθούς σχηματισμού. Ο Μαρξ υπογράμμιζε ότι η χρονική αλληλεγγύη στην Ιστορία μπορεί ν’ αντιστοιχεί στην αλληλουχία της εξέτασης με τη βοήθεια της λογικής μεθόδου. Στις περιπτώσεις αυτές “… η πορεία της αφηρημένης νόησης, η οποία ανέρχεται από το πιο απλό στο πιο σύνθετο, αντιστοιχεί στην πραγματική ιστορική διαδικασία”. Ωστόσο, αυτή καθεαυτή η ιστορική αλληλουχία των ιστορικών φαινομένων δεν μπορεί ν’ αποτελεί κατευθυντήρια γραμμή για την θεωρητική ανάλυση των αμοιβαίων σχέσεών τους στο διαμορφωμένο και αναπαραγόμενο σύστημα.

Η ετερογένεια του ιστορικού και του λογικού καθορίζεται από το γεγονός ότι κάθε άλλο παρά όλα τα φαινόμενα, που προβάλλουν ως παράγοντες της γένεσης του συστήματος, περιλαμβάνονται στις αναγκαίες συνθήκες της αναπαραγωγής και της ανάπτυξής του: Πολλά από αυτά εξαλείφονται στην πορεία της ιστορικής διαδικασίας. Η χρονική αλληλουχία των ιστορικών φαινομένων συχνά δεν προκαθορίζει την πραγματική γενετική σύνδεση των φαινομένων στη διαμόρφωση του ενός ή του άλλου ιστορικού σχηματισμού. Ο Μαρξ υπογράμμιζε ότι η διαδοχή της ανάλυσης των πλευρών του υπό εξέταση αντικειμένου (της σύγχρονής του κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας) καθορίζεται “από τη σχέση που έχουν η μία με την άλλη στη σύγχρονη αστική κοινωνία, η οποία είναι ακριβώς η αντίστροφη από εκείνη που εμφανίζεται σαν η φυσική τους σχέση ή από εκείνη που αντιστοιχεί στην ιστορική εξέλιξη ανάπτυξης”.

Η έρευνα της λειτουργικότητας της αναπαραγωγής και της ανάπτυξης του ιστορικά διαμορφωμένου αντικειμένου με τη βοήθεια της λογικής μεθόδου προϋποθέτει την αποκάλυψη της ιστορικής του προοπτικής, την εξέτασή του στην ενότητα του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος.

Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο όχι μόνο ερευνά το σύγχρονό του καπιταλισμό αλλά και θεωρητικά τεκμηριώνει την κατεύθυνση της ανάπτυξής του -την προοπτική του επαναστατικού, σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Συνάμα, η θεωρητική ανάπτυξη των ιδεών του Μαρξ στο Κεφάλαιο αναγκαστικά προϋποθέτει την προσφυγή σε γενετικές διαδικασίες.

Η αλληλεπίδραση της λογικής και της ιστορικής μεθόδου κατά την κατασκευή της θεωρίας του αναπτυσσόμενου οργανικού αντικειμένου έχει αντίθετο, πολυεπίπεδο χαρακτήρα. Η προσφυγή στην ιστορική μέθοδο είναι η προϋπόθεση της λογικής μεθόδου. Ακόμη, για την έρευνα της γένεσης του αντικειμένου είναι αναγκαίο να υπάρχει κάποια αρχική αντίληψη για την ουσία του. Μια τέτοια υποθετική και αφηρημένη αντίληψη συνήθως ακολουθείται από τη γενετική ανάλυση του αντικειμένου, η οποία αποκαλύπτει τη μη πληρότητα αυτής της θεωρητικής προϋπόθεσης, την προσδιορίζει επακριβέστερα και την τροποποιεί. Η προσδιορισμένη προϋπόθεση με τη σειρά της προβάλλει ως βάση της γενετικής ανάλυσης του αντικειμένου.

Το αναπτυγμένο αντικείμενο δίνει τη δυνατότητα βαθύτερης και πληρέστερης κατανόησης στο πλαίσιο της Ιστορίας που είναι ανεπτυγμένο σε μη δεδομένη μορφή. “Η ανατομία του ανθρώπου είναι το κλειδί για την ανατομία του πιθήκου”. Ακόμη, η προβολή της αναπτυγμένης κατάστασης στην Ιστορία αποκαλύπτει, στο πλαίσιο αυτό, μόνο εκείνα τα στοιχεία που είναι γενετικά συνδεδεμένα ακριβώς με την κατάσταση αυτή και συχνά δεν περιλαμβάνει άλλες τάσεις και δυνατότητες ανάπτυξης. Η απολυτοποίηση της γνώσης της αναπτυγμένης κατάστασης του αντικειμένου οδηγεί σε παραμόρφωση της ιστορικής εικόνας της ανάπτυξης, σε άρνηση της ποικιλομορφίας των ιστορικών του μορφών. Αποκαλύπτοντας τη σημασία της μελέτης της αστικής κοινωνίας για την κατανόηση των προγενέστερων κοινωνικών δομών, ο Μαρξ ταυτόχρονα υπέβαλε σε έντονη κριτική τις απολογητικές προσπάθειες της κλασικής πολιτικής οικονομίας να παρουσιάσει την αστική κοινωνία και οικονομία ως κάποιο αποκορύφωμα ανάπτυξης και ως πρότυπο για την εκτίμηση ολόκληρης της ιστορικής διαδικασίας.

Η αρχή της ενότητας του ιστορικού και του λογικού είναι ένα από τα συστατικά στοιχεία της διαλεκτικής μεθόδου και αποτελεί τη μεθοδολογική βάση για την κατανόηση της ουσίας και των νομοτελειών των σύνθετων αναπτυσσόμενων αντικειμένων.