28 Οκτώβρη 1940 – Η τέχνη γίνεται όπλο (Εικόνες)

Η εισβολή των Γερμανών στην Πολωνία και οι γενικότερες εξελίξεις σηματοδοτούν την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην Ελλάδα, τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, οι Ιταλοί επιτίθενται και εισβάλλουν στα σύνορα με την Αλβανία.

Η κυβέρνηση Μεταξά, έχοντας αποφασίσει να ταχθεί με τα συμφέροντα των Άγγλων, για να ενισχύσει οικονομικά τον πόλεμο στην Αλβανία καλεί εικαστικούς καλλιτέχνες να δημιουργήσουν αφίσες που θα καλούν τον κόσμο να ενισχύσει οικονομικά το στρατό.

Γιώργος Βακιρτζής – Πόλεμος του 40, 1985 (Μικτή τεχνική, 85×115 εκ., Εθνική Πινακοθήκη)

Το αλβανικό μέτωπο και ο ηρωισμός του λαού αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Καλλιτέχνες στο Μέτωπο, με το ένα χέρι πολεμούν και με το άλλο αποτυπώνουν κάθε μικρή και μεγάλη σκηνή του πολέμου, της καθημερινής ζωής των στρατιωτών, της αυταπάρνησης που δείχνουν στον αγώνα για την υπεράσπιση της πατρίδας τους, τις κακουχίες, αλλά και σκηνές από την υποδοχή του κόσμου στις πόλεις και στα χωριά που απελευθέρωναν. Παράλληλα, κινηματογραφιστές και φωτογράφοι της εποχής, με τα πενιχρά μέσα που διέθεταν αποτύπωναν μέσα από το φακό τους όλες αυτές τις στιγμές.

Κώστας Γραμματόπουλος – Έλα να τα πάρης (Χρωμολιθογραφία, 100×70 εκ., Συλλογή Alpha Bank)

Σε αυτή την περίοδο αναπτύχθηκε από μεγάλο μέρος των εικαστικών και η αντιφασιστική γελοιογραφία, που βρήκε κύρια έκφραση στον έντυπο τύπο της εποχής, ενώ την ίδια στιγμή ξεχωριστό, αλλά με μεγάλη σημασία κεφάλαιο, είναι εκείνο της σκηνογραφίας στις επιθεωρήσεις της Βέμπο, των αδερφών Καλουτά κλπ, που γίνονταν με σκοπό τη διασκέδαση και την οικονομική ενίσχυση των Ελλήνων στρατιωτών στο Μέτωπο.

Ιωάννης Σπηλιόπουλος – Ασθενής του Αλβανικού Μετώπου (Ελαιογραφία σε ξύλο, 26×37 εκ., Ιδιωτική συλλογή)

Η καλλιτεχνική δημιουργία όμως δεν περιορίστηκε μόνο στο Μέτωπο. Καλλιτέχνες που είχαν μείνει πίσω, αποτύπωναν την κατάσταση που επικρατούσε στις πόλεις και στα χωριά. Την αγωνία από τις οικογένειες των στρατιωτών, τις προετοιμασίες για το Μέτωπο, τη μεταφορά τροφίμων κι εξοπλισμού από τις γυναίκες στην Πίνδο, την πείνα, τη φτώχεια.

Κώστας Γραμματόπουλος – Οι ηρωίδες του 1940 (Χρωμολιθογραφία, 99×67,5 εκ.,1940, Συλλογή Alpha Bank)

Οι καλλιτέχνες ξεκινούν δουλειά με προκηρύξεις, συνθήματα, σε κάθε πόλη και χωριό. Οργανώνονται καλύτερα τα παράνομα τυπογραφεία.

Βάσω Κατράκη – Για τους στρατιώτες (Έγχρωμη λιθογραφία, 95×67,5 εκ., Ιδιωτική συλλογή)

Το εργαστήριο του χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνού στην ΑΣΚΤ γίνεται φυτώριο μέσα από το οποίο ξεπηδά η τέχνη της αντίστασης, που αγκαλιάζει πολλούς φοιτητές της Σχολής: Τάσσος, Βάσω Κατράκη, Γιώργης Βαρλάμος, Γιώργος Δήμου. Γιάννης Στεφανίδης, είναι μερικοί μόνο από τους καλλιτέχνες που έταξαν στην κυριολεξία τον εαυτό τους στη διάθεση των αναγκών του αγώνα. Γενικά, στο εργαστήρι του Κεφαλληνού έπνεε αέρας δημοκρατικής ελευθερίας και η συμβολή του εργαστηρίου του στάθηκε πατριωτική στα χρόνια της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης. Εκεί, με την καθοδήγηση του Κεφαλληνού, τυπώθηκαν πολλά αντιστασιακά έργα του αγώνα. Μάλιστα, καταστράφηκαν από τους Γερμανούς μερικά έργα από το μαρτυρολόγιό του, που τ’ ονομάζει «Λιμό της Κατοχής» (1942).

Χρίστος Δαγκλής – Αη Στράτης 28 Οκτώβρη 1952 (Χαρακτικό – ξυλογραφία, 15,5×12,5 εκ., Συλλογή Ιορδάνη Χριστοδούλου

Το χάραγμα στο ξύλο αποτελεί την κύρια τεχνική που χρησιμοποιείται από τους καλλιτέχνες. Την ξυλογραφία τη θεωρεί ο Τάσσος ως «την τέχνη του λαού».

Αντώνης Γκλίνος – Πόλεμος (Λάδι σε καμβά, 105×72 εκ., Ιδιωτική συλλογή)

Τα χρόνια της Αντίστασης έδωσαν νέα πνοή και στη καλλιτεχνική δημιουργία. Η εμφάνιση των Γερμανών, τα βασανιστήρια, οι πένθιμες νεκρικές πομπές, το λαϊκό δικαστήριο, γυναίκες και παιδιά, είναι μερικές από τις συνθέσεις αυτής της περιόδου. Με εκφραστικότητα ο αγωνιστής, ο άνθρωπος, η μητέρα, το παιδί, μετατρέπεται σε μια οικουμενική μορφή, που ενσαρκώνει όλο το βάθος της ανθρώπινης τραγικότητας και συμπόνιας.

Αντώνης Κανάς – Για σένα Ελλάδα (Από εκτύπωση, 13×18 εκ., Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης Χ. & Σ. Μοσχανδρέου, Μεσολόγγι)

Σε αυτήν την εποχή, η τέχνη που αναπτύσσεται δεν προορίζεται για κανενός είδους σαλόνια. Είναι τέχνη που πηγάζει από τον ίδιο τον λαό και την πάλη που αυτός διεξάγει. Είναι τέχνη που στο επίκεντρό της βάζει τον άνθρωπο και τις τεράστιες δυνατότητες που αυτός έχει καθώς συνειδητοποιεί τη δύναμή του. Η τέχνη γίνεται όπλο, γίνεται εργαλείο στα χέρια του κάθε καλλιτέχνη για να επικοινωνήσει, να αποτυπώσει, να συγκινήσει, να επιτελέσει το κοινωνικό της ρόλο.

*Από το λεύκωμα Εικαστικές τέχνες και Αντίσταση (ως το 1967), του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος (ΕΕΤΕ)