Love is (not) enough: Η αγάπη, η υγεία και το συναίσθημα στη δύση του καπιταλισμού

Η έκθεση «Modern Love: η αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας» είναι η νέα περιοδική έκθεση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Πραγματεύεται χωρίς τις εύκολες  συντηρητικές κορώνες και χωρίς αφορισμούς το ποια ακριβώς είναι η θέση της αγάπης, ενός έντονου και πολύπλοκου συναισθήματος, στην εποχή του διαδικτύου, των κοινωνικών δικτύων, των ιστοσελίδων γνωριμιών.

Μόνο αυτό; Όχι, όπως ορθά αναφέρει στο βιβλίο της έκθεσης η Κατερίνα Γρέγου «θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι η εμπορευματοποίηση της αγάπης έχει φτάσει στο απόγειό της στην ψηφιακή εποχή, υποβοηθούμενη από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την επιτάχυνση και την υπερσεξουαλικοποίηση των σωμάτων και των συναισθημάτων που αντιμετωπίζονται ως προϊόντα για την αγορά».

Η αγάπη δεν είναι λοιπόν αρκετή υπό αυτό το πρίσμα, δεν είναι ούτε ουδέτερη ούτε ανεπηρέαστη από τις κοινωνικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, δεν ορίζεται ως ένα συναίσθημα που εξελίσσεται από μόνο του.

Αντιθέτως όπως είχε επισημάνει ο ψυχολόγος Maslow, χρειάζεται ένας άνθρωπος (και ένα κοινωνικό σύνολο) να έχει επιλύσει τα προβλήματα ασφάλειας, επιβίωσης και αποδοχής ώστε να μπορέσει να επικεντρωθεί στα επόμενα συναισθήματα, της ικανοποίησης, του έρωτα, της αγάπης. Σημαίνει αυτό πως δεν μπορεί άραγε να υπάρξει αγάπη εντός καπιταλισμού;

Αναφέρει η Κατερίνα Γρέγου: «με τη βιομηχανική επανάσταση και τον καπιταλισμό προέκυψε η ιδέα της αποτελεσματικότητας και της παραγωγικότητας, η αυξανόμενη εμμονή με την εργασία και η αγάπη (μαζί με τον ιδιωτικό μας βίο) άρχισε να υποβαθμίζεται σε δευτερεύουσα θέση στην ανθρώπινη ζωή… είναι ιδιαίτερα προβληματικό ότι στην σύγχρονη εποχή η αγάπη μοιάζει να έχει υποβαθμιστεί προοδευτικά είτε σε ένα ασταθές ανερμάτιστο, αναξιόπιστο συναίσθημα, είτε σε εκείνο το γλυκανάλατο, επικεντρωμένο στις συγκινήσεις, ανεπεξέργαστο πάθος που θεωρείται ανεπαρκές σε σύγκριση με τις πιο ευγενικές αναζητήσεις της λογικής και της αυτοσυγκράτησης».

Πράγματι «σε μια εποχή της λεγόμενης ψυχρής οικειότητας,  μια φράση από το βιβλίο της Eva Illouz “Cold intimates: the making of emotional capitalism” η αγάπη ως βίωμα και ως συναίσθημα έχει αξία μόνο αν μπορεί να καταναλωθεί: να γίνει όχημα για διαφημίσεις στο Instagram, συνδρομή στο Tinder, έσοδα στη διοργάνωση ενός γάμου, εφαλτήριο για αγορά καλλωπιστικών προϊόντων και ενδυμάτων, συμβόλαιο για μια κοινωνική σύμβαση προσωπικής (και συχνά οικονομικής) πλήρωσης. Με λίγα λόγια να γίνει εμπορεύσιμο  προϊόν. Οτιδήποτε άλλο δεν έχει λογική και νόημα σε ένα οικονομοκεντρικό σύστημα όπως ο καπιταλισμός.

«Η ολοένα και πιο ναρκισσιστική κουλτούρα μας, στην οποία κυριαρχεί η αδιάκοπη αυτοπροβολή, ο άκρατος ατομικισμός, η αγάπη για τον εαυτό, η αναζήτηση των ολοένα και μεγαλύτερων επιδόσεων του εαυτού, η πίεση για προβολή με κάθε κόστος και η εργασιομανία σε ανελέητα ανταγωνιστικά και απαιτητικά εργασιακά περιβάλλοντα, είναι ίσως μερικοί από τους λόγους για τους οποίους τόσοι πολλοί άνθρωποι είναι μόνοι σήμερα» αναφέρει πάλι η Κατερίνα Γρέγου. Όντως, όπως έγινε αντιληπτό και από την τριετή περίοδο της πανδημίας το καπιταλισμό σύστημα εχθρεύεται κάθε μορφή συλλογικότητας, δημιουργεί πλαίσια ατομικής ευθύνης τα οποία γεννούν με τη σειρά τους νέες ανασφάλειες, διαψεύσεις, αισθήματα αποτυχίας και φόβου τα οποία έχουν εκτινάξει την εμφάνιση ψυχικών παθήσεων όπως η κατάθλιψη και η αγχώδης διαταραχή.

Η ίδια η σεξουαλική πράξη επιβάλλεται να είναι όσο απομακρυσμένη από το συναίσθημα γίνεται, να αποτελεί και η ίδια ένα εμπορεύσιμο βίωμα το οποίο «αγοράζεις» ώστε να επιβεβαιώσεις τον κοινωνικά στερεοτυπικό ρόλο σου. Και πάλι ορθά αναφέρει η Κατερίνα Γρέγου πως «το ίδιο το σεξ έχει επίσης γίνει καταναλωτική επιδίωξη, εύκολη, γεμάτη επιλογές χάρη στις εφαρμογές γνωριμιών, το χαλαρό ερωτικό τσιμπολόγημα και καθοδηγείται από μια συνεχή αναζήτηση για αυτοϊκανοποίηση, σύντροφοι μπορεί εύκολα, να απορριφθούν για χάρη κάποιου νεώτερου και καλύτερου». Τα πάντα είναι αναλώσιμα και καταναλώσιμα, σώματα, άνθρωποι και συναισθήματα.

Η λύση βέβαια δεν βρίσκεται μόνο στο συναίσθημα αυτό κάθε αυτό. Η αγάπη είναι αρκετή μέχρι ενός σημείου, αλλά όχι μέχρι τέλους. Ούτε μπορεί να δικαιολογήσει τα πάντα, είτε τους συμβιβασμούς, είτε τις κακοποίησεις είτε κάθε εκμεταλλευτικό συναίσθημα. «Πολλοί άνθρωποι δεν διαθέτουν την υπομονή, τη διάθεση για δουλειά και την τέχνη του συμβιβασμού που χρειάζονται για να αντέξει μια σχέση. Το εγώ έχει αποκτήσει προτεραιότητα έναντι του εμείς στην εποχή αυτού που έχει ονομαστεί εποχή του ακραίου εαυτού».

Και κάπου εκεί βρίσκεται και όποια ενδεχόμενη λύση, στην επικαιροποίηση της αξίας της συλλογικότητας, της αναβίωσης της οργανωμένης ζωής και των αγώνων. Η αγάπη  όπως έχει αναφερθεί είναι μια πράξη επαναστατική, είναι αίτημα και αγώνας ενάντια την χυδαιότητα της εμπορευματοποίησης των πάντων. «Η έκθεση Modern Love υποστηρίζει ότι πρέπει να διεκδικήσουμε την αγάπη ως ισχυρή συναισθηματική δύναμη και έντονο ψυχολογικό δεσμό μεταξύ των ανθρώπων, που δίνει νόημα στη ζωή μας με τρόπους που καμιά άλλη αλληλεπίδραση, αντικείμενο ή εμπειρία δε μπορεί να δώσει». Σωστά η Κατερίνα Γρέγου τοποθετεί την αναζήτηση της αγάπης ως συλλογική πράξη, καθώς δε γίνεται να αγαπάς πραγματικά έναν μόνο άνθρωπο και να εχθρεύεσαι την κοινωνία. Η αγάπη ξεκινά από τους συναδέλφους, τους γείτονες, τους φίλους, την δημιουργία και την αλληλεγγύη, ώστε να εξελιχθεί σε έρωτα σε ένα από τα πρόσωπα που εμφανίζονται σε αυτές τις μικρές και μεγάλες μάχες της καθημερινότητας.

«Οι σταδιακές διαδικασίες του να βγαίνεις ραντεβού και να ανακαλύπτεις και να γνωρίζεις κάποιον με την πάροδο του χρόνου παρακάμπτονται από τις γρήγορες συναλλαγές και μια εποχή που χαρακτηρίζεται από συναισθηματική σπάνη» συμπληρώνει το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της έκθεσης. Το αίτημα λοιπόν είναι αρχικά μια κοινωνία με πιο ποιοτικό, πιο ελεύθερο και πιο δημιουργικό χρόνο, μια κοινωνία χωρίς την πίεση των στερεοτύπων. Η αγάπη λοιπόν δεν ανήκει στην εικονική σφαίρα της ατομικής ευθύνης, αλλά είναι υπόθεση του κοινωνικού συνόλου. Ενός κοινωνικού συνόλου που αν το μελετήσουμε ως συλλογικό ασθενή τότε πάσχει στο σύνολο του από αγχώδη διαταραχή και αισθήματα κατάθλιψης, είναι το ίδιο σε θέση να μην επιτρέπει την ύπαρξη της αγάπης πέρα από συμβάσεις και υπολογισμούς.

«Αφού ο κόσμος είναι γεμάτος εξελίξεις, η αγάπη πρέπει να είναι επίσης κάτι που καινοτομεί. Το ρίσκο και η περιπέτεια πρέπει να εφευρεθούν εκ νέου σε βάρος της ασφάλειας και της βεβαιότητας» αναφέρει ως τελευταίο προβληματισμό η εισαγωγή στην έκθεση. Η αγάπη  είναι όρος και προϋπόθεση υγείας με όρους κοινωνικής ιατρικής, είναι προϋπόθεση για ένα κοινωνικό σύνολο το οποίο θα απελευθερώνει και δεν θα καταπιέζει τα συναισθήματα των μελών της τα οποία δεν ποσοτικοποιούνται. Η καταπίεση και η απουσία μη αγοραίων, κυριολεκτικά και μεταφορικά, συναισθημάτων, οδηγεί σε συλλογικά τραύματα, σε μια κοινωνία με κακοποίηση, απωθημένα, δυστυχία. Και αυτό δεν είναι μια υγιής κοινωνία, καθώς η υγεία δεν είναι η παρουσία ή όχι μιας λοιμώδους ασθένειας, αλλά η ευεξία των μελών της.

Παρ’ ολ’ αυτά ζούμε σε μια κοινωνία που η ψυχοθεραπεία είναι μη συνταγογραφούμενο είδος πολυτελείας, ενώ οι πλαστικές επεμβάσεις μια κανονικότητα η οποία καλύπτεται από την πίσω πόρτα από τα ασφαλιστικά ταμεία. Αυτό και μόνο δείχνει και συμπυκνώνει τα παραπάνω. Η ταξική πάλη, η επανάσταση και η ανατροπή αυτού του συστήματος είναι ο πλέον σύγχρονος ρομαντισμός, ένας ρομαντισμός όχι της γλυκανάλατης κλάψας που έχε φορεθεί στον ελληνικό πολιτισμό, αλλά ενός είδους  μελοποιημένης οργής γαλλικού ρομαντισμού και black metal, ένας ρομαντισμού οργής για την εκμετάλλευση και την καταπίεση, και πάθους για την αμφισβήτηση τους.

 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης