«O ύπνος της λογικής παράγει Τέρατα» – (El sueño de la razón produce monstruos)

Ο εμβληματικός αυτός τίτλος συνόδευε μια από τις πρώτες και πιο εύλογες εικόνες της σειράς χαλκογραφιών του Γκόγια που ονομάστηκαν από τον ίδιο τον δημιουργό τους «Los Caprichos» (Καπρίτσια).

Ο άνδρας ντυμένος με ρούχα εποχής, ίσως ο ίδιος ο ζωγράφος, έχει ακουμπήσει πάνω στο γραφείο του, όπου βρίσκονται σκόρπια πινέλα και κοντυλοφόροι, και έχει παραδοθεί στον ύπνο. Ολόγυρά του φτερουγίζουν απειλητικές τερατώδεις νυχτερίδες, πουλιά με γαμψά ράμφη. Ο συμβολισμός των ζώων στην εικόνα υποστηρίζει την αμφισημία του οράματος του Γκόγια. Ο λύγκας είναι σύμβολο των μοναχικών, γνωστός για την έντονη όραση και την ακοή του. Η κουκουβάγια μπορεί να δείχνει σοφία. Αλλά η κουκουβάγια, η γάτα και η  νυχτερίδα αντιπροσωπεύουν επίσης την κατάθλιψη ή τη μελαγχολία. Η νυχτερίδα με το κεφάλι κατσίκας μπορεί να είναι μια σατανική αναφορά, και αναφορές για μαγεία μπορούν να βρεθούν σε όλη τη σειρά. Ένα απ’ αυτά του έχει αρπάξει τα πινέλα του. Εικόνα και σχόλιο μας δίνουν το νήμα για να διεισδύσουμε όχι μόνο στο στοχαστικό και εφιαλτικό κόσμο του ζωγράφου αλλά και στην ταραχώδη ατμόσφαιρα μια ολόκληρης εποχής που χαρακτηρίζεται από ιστορικές ανατροπές και αντιφάσεις

Προπαρασκευαστικό σχέδιο (1796-97)

Ο Μπωντλαίρ είπε για «Los Caprichos»: «Όλες αυτές οι στρεβλώσεις, τα ζωηρά πρόσωπα, οι διαβολο-γκριμάτσες του είναι εμποτισμένες με την ανθρωπότητα».

Διαποτισμένος από τις αρχές του Διαφωτισμού, θαυμαστής των διακηρύξεων και αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, ο Γκόγια υποχρεώνεται από την ίδια την επαγγελματική του καταξίωση να υπηρετήσει ως ζωγράφος της Αυλής του Καρόλου Δ’ από το 1789, το διεφθαρμένο περιβάλλον ενός θεσμού που μισούσε. Κι ενώ ίντριγκες, πάθη, συνωμοσίες βασιλεύουν στην κοινωνία της άρχουσας τάξης, ο ισπανικός λαός υποφέρει από τη φτώχεια, τους λιμούς, την αμάθεια, τη θρησκοληψία, τη δεισιδαιμονία, όπου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν ο φανατισμός του κλήρου και της Ιεράς Εξέτασης, η απάτη, η αποπλάνηση, η πορνεία, η μαγγανεία, η μαγεία. Όλα «αυτά τα ανθρώπινα πάθη και τις διαστροφές» θέλει να τα καταγγείλει, σύμφωνα με δήλωση του, ο Γκόγια στις ογδόντα χαλκογραφίες που χαράσσει από το 1797 ως το 1798 και θέτει σε κυκλοφορία το 1799 με τίτλο «Los Caprichos». Καυστική σάτιρα, σαρκασμός, πικρόχολα σχόλια, η τερατόμορφη διαστροφή μπροστά στην αγγελική αθωότητα, η πονηρία πλάι στη βλακεία, η εξαπάτηση που θριαμβεύει πάνω στην ευπιστία, όλα ενσαρκωμένα σε εικόνες και αφηγήσεις με μεγάλη συναισθηματική φόρτιση που καταγγέλλουν την αλήθεια τους άμεσα, ακαριαία.

Φαίνεται πως η βαριά αρρώστια που τον χτύπησε το 1793 και του στέρησε για πάντα την ακοή, λειτούργησε καταλυτικά στην αλλαγή του ψυχισμού του, προικίζοντας τον με μια άλλη οξύτερη όραση, που του αποκάλυπτε το παράλογο του κόσμου μέσα σε μια αμείλικτη σιωπή και αυτοεπιβαλλόμενη απομόνωση. Τα βιτριολικά αυτά σχόλια πάνω στα έκτροπα του καιρού του, λόγω του οικουμενικού τους χαρακτήρα, δεν έπαψαν να είναι πάντα επίκαιρα.

«Η φαντασία, εγκαταλειμμένη από την λογική παράγει τέρατα, ενωμένη με αυτήν είναι η μητέρα των τεχνών και η προέλευση των θαυμάτων». Φρανσίσκο Γκόγια

Αναφορές: Εθνική πινακοθήκη.