Ρενέ Μαγκρίτ

Τρία έργα με κρυμμένο το πρόσωπό τους που ζωγραφίστηκαν τον ίδιο χρόνο από τον πιο διάσημο βέλγο καλλιτέχνη του εικοστού αιώνα τον Ρενέ Μαγκρίτ.

L’Homme au Chapeau Melon 1964. The Son of Man

Το ντύσιμο του εύπορου μικροαστού, παλτό, γραβάτα, κυλινδρικό καπέλο  (χαρακτηριστικό ντύσιμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα). Ο άνδρας στέκεται μπροστά από ένα μικρό τοίχο, πέρα από το οποίο είναι η θάλασσα και ένας νεφελώδης ουρανός. Το πρόσωπο του ανθρώπου καλύπτεται σε μεγάλο βαθμό από ένα αιωρούμενο πράσινο μήλο. Εντούτοις, τα μάτια του ανθρώπου μπορούν να φανούν κρυφοκοιτάζοντας πάνω από την άκρη του μήλου. Ένα άλλο λεπτό χαρακτηριστικό είναι ότι ο αριστερός βραχίονας του ανθρώπου φαίνεται να λυγίζει προς τα πίσω στον αγκώνα. Ο ίδιος θα δηλώσει: «Είναι επίσης σωστό στο μυαλό να γνωρίζει ότι υπάρχει μυστήριο. (…) Ένα μήλο, για παράδειγμα, θέτει ερωτήσεις. (…) Τουλάχιστον κρύβει το πρόσωπο εν μέρει. Λοιπόν, έτσι έχετε το προφανές πρόσωπο, το μήλο, κρύβοντας το ορατό αλλά κρυμμένο, το πρόσωπο του ατόμου. Είναι κάτι που συμβαίνει συνεχώς. Ό,τι βλέπουμε κρύβει ένα άλλο πράγμα, πάντα θέλουμε να δούμε τι είναι κρυμμένο από αυτό που βλέπουμε. Υπάρχει ενδιαφέρον γι΄αυτό που είναι κρυμμένο και το οποίο δεν είναι ορατό. Αυτό το ενδιαφέρον μπορεί να πάρει τη μορφή ενός αρκετά έντονου συναισθήματος, ενός είδους σύγκρουσης, όπως μπορεί κανείς να πει, μεταξύ του ορατού που είναι κρυμμένο και του ορατού που είναι παρόν».

Χρησιμοποιώντας αυτή τη λογική, ωστόσο, το αντικείμενό του θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε. Στην πραγματικότητα, ίσως να μην είναι καθόλου ένα πρόσωπο.

Man in a Bowler Hat, 1964

Ο Ρενέ Μαγκρίτ χρησιμοποιεί και εδώ την εικόνα ενός άνδρα που φοράει το ίδιο καπέλο και στυλ σε αρκετούς από τους πίνακές του. Ο πίνακας αυτός ίσως δεν είναι τόσο γνωστός ωστόσο είναι εύκολα αναγνωρισμένος ως πίνακας του Μαγκρίτ υπευθυμίζοντας μας το  γνωστό The Son of Man, 1964.

Το πρόσωπο του ανθρώπου σε κοντινό πλάνο καλύπτεται από ένα λευκό περιστέρι. Το πουλί πετάει από τα αριστερά προς τα δεξιά προς το φως. Δεν βλέπουμε τα μάτια του ανθρώπου, αλλά βλέπουμε το αριστερό μάτι του πουλιού. Στον πίνακα «The Son of Man» μπορούμε να δούμε το αριστερό μάτι του ανθρώπου. Και η γραβάτα του άνδρα είναι ανοιχτό ροζ σε σύγκριση με τη λαμπερή κόκκινη γραβάτα που εμφανίζεται στο «The Son of Man».

Ήταν το μυστήριο, το αίσθημα της κατάπληξης, που προσέλκυσε τον Μάγκριτ και τον έκανε τόσο διαφορετικό από τους περισσότερους από τους σουρεαλιστές συναδέλφους του. Όταν ο Μιρό υιοθέτησε την «αυτόματη» προσέγγιση, αφήνοντας τον ασυνείδητο να καθορίσει τη γραμμή και ο Νταλί έφτασε στον ονειρικό κόσμο, επιστρέφοντας στην τρισδιάστατη και εικονιστική τέχνη στο μεταγενέστερο έργο του, ο Magritte κράτησε αυστηρά τον κανόνα με τις επίπεδες διαστάσεις και παγωμένες εικόνες. Αυτό που ήθελε και αυτό που επιτυγχάνει δεν ήταν τόσο να αμφισβητήσει τον θεατή αλλά να τον εμπνεύσει να απελευθερωθεί από το παρόν του.

La Grande Guerre Façades

Και ο τρίτος πίνακας του Μαγκρίτ με καλυμμένο πρόσωπο ζωγραφισμένος την ίδια περίοδο. Στη θέση των δύο ανδρών παίρνει μια γυναίκα. Ο Μαγκρίτ ζωγράφισε τον «La Grande Guerre Façades» μέσα από τις εμπειρίες του κατά τη διάρκεια του Α΄και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο πόλεμος με την μορφή μιας γυναίκας. Το πρόσωπό της, έτσι πιστεύουμε, πρέπει να είναι τόσο όμορφο όσο το ρούχο της. Οι πόλεμοι είναι πάντα πάρα πολύ δαπανηροί από την άποψη των χαμένων ζωών της καταστροφής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι πολεμοκάπηλοι τον δοξάζουν στην περίπτωσή μας με πομπώδη καπέλα και διακοσμητικές ομπρέλες αλλά η τσάντα του πολέμου μεταφέρει το σάπιο κόσμο μας, που τον προβάλλουμε μαζί της με την πιστή αφοσίωσή μας. Τι καλύπτει το πρόσωπο του πολέμου; – Τη βρωμιά που ρίχτηκε εις βάρος της αλήθειας και των συνεπειών του πολέμου, δηλώνοντας ότι αυτή η βρωμιά είναι τα λουλούδια στο φέρετρου μας. Όταν η ανθρώπινη ψυχή είναι απολιθωμένη και ο πολιτισμός μετασχηματίζεται στους προστατευτικούς τοίχους, η φύση απολιθώνεται (δεν υπάρχει χόρτο ή δέντρα στη γη και δεν υπάρχουν σημάδια ζωής στον ωκεανό ή στον ουρανό). Το τρίο των χρωμάτων (ιώδες, σκούρο μπλε και γαλάζιο) δείχνει το πεπρωμένο της τήξης της ανθρώπινης σάρκας που αποφασίστηκε από τον πόλεμο: Θάνατος. Σε αυτό το έργο, ο Μαγκίττε τοποθετεί ένα σύμπλεγμα μοβ λουλουδιών πάνω από το πρόσωπο της γυναίκας, κρύβοντας την ταυτότητά του από τον θεατή. Ο θεατής αναρωτιέται αν η ακριβή ενδυμασία της γυναίκας είναι ενδεχομένως πιο ενδεικτική της ταυτότητάς της από το ίδιο το πρόσωπό της. Ο «La Grande Guerre Façades» είναι μια γυναίκα ντυμένη στα λευκά, με ομπρέλα, φτερωτά καπέλο και γάντια, όλα λευκά αξεσουάρ, τσάντα, ενώ το αριστερό χέρι είναι διακοσμημένη με γκρι. Ένα βιολετί μπουκέτο, αυτή τη φορά, καλύπτει το πρόσωπο της. Το ίδιο το όνομα των λουλουδιών (βιολέτες, σε μπουκέτο, που παίρνει τη θέση ολόκληρου του προσώπου) δείχνει από κοινού ένα ακόμα πιο ακριβές στοιχείο: τη βία του θανάτου.

«Το μυαλό αγαπά το άγνωστο. Αγαπάει εικόνες των οποίων το νόημα είναι άγνωστο, αφού το νόημα του ίδιου του μυαλού είναι άγνωστο».  Ρενέ Μαγκρίτ

Ο Ρενέ Μαγκρίτ είναι αναμφισβήτητα ο πιο διάσημος βέλγος καλλιτέχνης του εικοστού αιώνα. Ένας από τους μεγαλύτερους σουρεαλιστές -αλλά και ντανταϊστές- ζωγράφους όλων των εποχών, ξεκίνησε να αντιμετωπίζεται ως μεγάλος ζωγράφος, όταν πλέον βρισκόταν στην πεντηκοστή δεκαετία της ζωής του.

Γεννήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 1898 στην βαλονική πόλη Λεσίν του Βελγίου, από εύπορη οικογένεια. Το 1929 μπήκε στο κομουνιστικό κόμμα, από το οποίο αποχώρησε λίγους μήνες αργότερα. Η σχέση τους υπήρξε πάντα θυελλώδης, έως το τέλος της ζωής του.

Σουρεαλιστής καλλιτέχνης ίσως και ο μοναδικός που μπορούσε να δεσμεύσει διαφορετικά μηνύματα σε ένα κομμάτι της τέχνης, ώστε να έχει νόημα από διαφορετικούς ανθρώπους ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο ερμηνεύουν την εικόνα, θέτοντας υπό αίρεση τον συνήθη τρόπο αντίληψης των πραγμάτων και τις καθιερωμένες έννοιες που έχουμε γι’ αυτά. Στην αφόρητα κοινότοπη κατάφασή της, αποφασίζει να αντιστρέψει τη θετική εικόνα στο αρνητικό της αντίστοιχο. Ένας στοχαστής, που ήταν σε μόνιμη επανάσταση εναντίον της παραπλάνησης και των σαθρών κοινωνικών στερεοτύπων. Κατέθετε τις ιδέες του μέσα από πίνακες ζωγραφικής, τις οποίες ονόμαζε «ορατές σκέψεις», ανατρέποντας τις συμβάσεις της κοινωνίας. Εκατομμύρια άνθρωποι γνωρίζουν τον πίνακα του με τις λέξεις κάτω από αυτό «Αυτό δεν είναι μία πίπα» («Ceci n’est pas une pipe»), εννοώντας ότι τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Μέσα στο χώρο της ρεαλιστικής απεικόνισης του μυστηρίου και του προβληματισμού, υπό την επίδραση της φροϋδικής ψυχανάλυσης, ανατρέπει τη συμβατική σχέση ανάμεσα στα πράγματα προκαλώντας τις αισθήσεις στον θεατή.

«Πώς με κατηγόρησαν οι άνθρωποι για αυτήν! Ωστόσο, θα μπορούσες να γεμίσεις την πίπα μου; Όχι, είναι μόνο μια ανα-παράσταση, δεν είναι;  Άρα, αν είχα γράψει πάνω στην εικόνα μου «Αυτό είναι μια πίπα» θα είχα πει ψέματα.»