Τα γυμνά του Μοντιλιάνι πέρα από την ομιλία Τσακαλώτου

Με αφορμή το θόρυβο που ξεσήκωσε στους Κατά Φαντασία Φιλελέ της χώρας η ομιλία Τσακαλώτο μπροστά τον πίνακα “Ξαπλωμένο Γυμνό” του Αμεντέο Μοντιλιάνι, αναδεικνύοντας για άλλη μια φορά το βαθύ χάσμα των πολιτικών προτάσεων κυβέρνησης και αξιωματικής αντιπολίτευσης, θυμόμαστε λίγα πράγματα για μια από τις πιο χαρακτηριστικές πτυχές της ζωγραφικής του Ιταλού καλλιτέχνη. Η δημοφιλία των συγκεκριμένων πινάκων παραμένει αμείωτη μέσα στο χρόνια, όπως πιστοποιείται κι από το γεγονός πως το ομότιτλο, αλλά διαφορετικό από εκείνο της ομιλίας, “Ξαπλωμένο Γυμνό” πωλήθηκε σε δημοπρασία πριν λίγα χρόνια για το ποσό των 170 εκ. ευρώ, το δεύτερο μεγαλύτερο στην ιστορία για έργο τέχνης, και βρίσκεται σε συλλογή Κινέζου μεγιστάνα.

Ο πίνακας που δημοπρατήθηκε για 170 εκ. το 2015

Ο Μοντιλιάνι άρχισε να ζωγραφίζει τα πρώτα του γυναικεία γυμνά περίπου το 1908. Στις αρχές της δεκαετίας του 1910 αρχίζει να συνδυάζει την έννοια του γυμνού με εκείνη της καρυάτιδας, δημιουργώντας έτσι μια σειρά πινάκων και γλυπτών. Η εντατική του ενασχόληση με τη συγκεκριμένη θεματολογία ξεκινά ωστόσο λίγα χρόνια αργότερα, από το 1916 κι εξής. Η γνωστότερη σειρά γυμνών του ολοκληρώθηκε το 1917, αποτελούμενη από τριάντα περίπου πορτραίτα. Οι γυναικείες μορφές είναι κυρίως ξαπλωμένες, σπανιότερα καθιστές ή οκλαδόν. Ο συγκεκριμένος κύκλος εκτίθεται για πρώτη φορά σε στην γκαλερί Berthe Weil, προκαλώντας τεράστιο σκάνδαλο κατά το άνοιγμα της έκθεσης, στις 3 Δεκέμβρη 1917.

Σύντομα η έκθεση έκλεισε εν μέσω μύδρων για χυδαιότητα και πρόκληση ενάντια στα χρηστά ήθη, αντιλήψεις τις οποίες εκτός από στελέχη της ΝΔ φαίνεται στις μέρες μας να συμμερίζονται και οι μορμόνοι της πολιτείας της Γιούτα, που απέλυσαν πριν λίγους μήνες δάσκαλο της έκτης δημοτικού επειδή έδειξε -κατά λάθος, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται-δυο καλλιτεχνικά γυμνά στην τάξη, εκ των οποίων το ένα ανήκε στο Μοντιλιάνι. Ο πίνακας “Ξαπλωμένο γυμνό” των 170 εκ. ζωγραφίστηκε λίγο μετά την έκθεση, στο διάστημα 1917-1918. Στα γυμνά του ο Μοντιλιάνι είναι συχνά επηρεασμένος από εικονογραφικούς τύπους άλλων σπουδαίων καλλιτεχνών, από διάφορες εποχές, όπως ο Τισιανός (“Αφροδίτη του Ουρμπίνο”) και ο Φρανθίσκο Γκόγια (“Γυμνή Μάγια”).

Το σώμα του μοντέλου κυριαρχεί στο χώρο, δίνοντας συχνά την εντύπωση πως ο πίνακας δε μπορεί να το συγκρατήσει. Η εντύπωση αυτή ενισχύεται από το γεγονός πως η μορφές “κόβονται” στα γόνατα, στους καρπούς ή στους αγκώνες. To γυμνό είναι για το Μοντιλιάνι ένα ξεχωριστό είδος πορτραίτου, στο οποίο ο ζωγράφος δημιουργεί στον καμβά με την ίδια ελευθερία που ζωγραφίζει και το πρόσωπο. Έτσι, όπως και στα άλλα έργα του, οι μορφές είναι επιμήκεις,  τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους επηρεασμένα από τις αφρικανικές μάσκες που έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση στους καλλιτέχνες της εποχής, εκτεινόμενες σε μια γραμμική φόρμα που εξευγενίζει την πραγματικότητα. Το περίγραμμα, που είναι ο θεμέλιος λίθος της τέχνης του Μοντιλιάνι, σηματοδοτεί το μεταίχμιο μεταξύ χάους και δημιουργίας, σταθεροποιεί τα όρια μεταξύ σκιάς και φωτός και δημιουργεί χώρους και όγκους στην εικόνα. Μέσω του περιγράμματος ο Μοντιλιάνι πετυχαίνει μια εύθραυστη εκεχειρία μεταξύ κλασικισμού και μοντερνισμού, σαρκικού και θείου έρωτα, ύλης και πνεύματος. Τα χρώματα είναι λίγα, χωρίς πολλές ενδιάμεσες αποχρώσεις, μονοκόμματα,με το κόκκινο, το μαύρο, την ώχρα ενίοτε το μπλε και σπανιότερα το άσπρο (κυρίως υπό τη μορφή σεντονιού ή μαξιλαριού) να κυριαρχούν. Ο περιβάλλων χώρος ελάχιστα προβάλλεται στον πίνακα, επιτρέποντας στο σώμα και το βλέμμα της γυναίκας να μονοπωλήσουν με τον αισθησιασμό τους τη σύνθεση.