“Είναι πολύ δίκαιοι, ηθικοί, εργατικοί άνθρωποι, βαρετοί για ένα φωτογράφο σαν ένα κομμάτι μήλο” – Ο Ρόμπερτ Κάπα στη Σοβιετική Ένωση (ΦΩΤΟ)

Συμπληρώθηκαν πριν λίγες μέρες 105 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου Ούγγρου φωτογράφου Ρόμπερτ Κάπα, που απαθανάτισε με το φακό του μερικά από τα πιο εικονικά στιγμιότυπα του α’ μισού του 20ου αιώνα. Οι φωτογραφίες του από τον Ισπανικό Εμφύλιο συγκαταλέγονται στις πιο διάσημες, ο Κάπα όμως ήταν παρών και σε άλλες μεγάλες αναμετρήσεις της εποχής, στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον πρώτο αραβοϊσραηλινό πόλεμο και τον πρώτο πόλεμο της Ινδοκίνας. Στο σημερινό σημείωμα θα σταθούμε σε μια επίσης ιστορικής σημασίας δουλειά του σε συνεργασία με τον επίσης διάσημο συγγραφέα Τζον Στάινμπεκ, το “Ρωσικό ημερολόγιο”, όπου με κείμενα του Στάινμπεκ και φωτογραφίες του Κάπα, σκιαγραφείται μέσα από τα μάτια δυο μη κομμουνιστών δυτικών η καθημερινότητα στην ΕΣΣΔ το 1947, αμέσως μετά τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο και σε μια στιγμή κορύφωσης του Ψυχρού πολέμου.

Παιδί σε κολχόζ του Σεβτσένκο στην Ουκρανία

Οι δυο τους βρέθηκαν στην ΕΣΣΔ από τις 31 Ιούλη ως τα μέσα Σεπτέμβρη του 1947, ακολουθώντας τη λεγόμενη “Διαδρομή της Βότκας”, μεταξύ Μόσχας, Κιέβου, Στάλινγκραντ και Γεωργίας, έχοντας λάβει άδεια από τις σοβιετικές αρχές αρχές. Το ταξίδι χρηματοδοτήθηκε από την εφημερίδα New York Herald, και οι δυο καλλιτέχνες είχαν λάβει άπειρες προειδοποιήσεις για τους “σοβαρούς κινδύνους” που διέτρεχαν. Όπως σημείωνε αργότερα ο Στάινμπεκ:

Από τη στιγμή που μαθεύτηκε ότι θα πηγαίναμε στη Σοβιετική Ένωση, όλοι άρχιζαν να μας βομβαρδίζουν με συμβουλές, νουθεσίες και προειδοποιήσεις, κυρίως, πρέπει να πω, όσοι δεν είχαν πάει ποτέ εκεί.

Μια ηλικιωμένη γυναίκα μας είπε με έντρομη φωνή: “Θα εξαφανιστείτε, θα εξαφανιστείτε αμέσως μόλις περάσετε τα σύνορα!”
Μα εμείς, στο όνομα της δημοσιογραφικής ακρίβειας, αποκριθήκαμε: “Γνωρίζετε κανέναν που εξαφανίστηκε;”
“‘Οχι”, απάντησε εκείνη, “Εγώ προσωπικά δε γνωρίζω κανέναν, αλλά πολλοί έχουν εξαφαιστεί”.

Τότε εμείς είπαμε: “Μπορεί πράγματι να είναι αλήθεια, αλλά δεν το ξέρουμε. Μήπως θα μπορούσατε να μας δώσετε το όνομα κάποιου που εξαφανίστηκε; Γνωρίζετε κανέναν που να ξέρει κάποιον που να εξαφανίστηκε;”
Κι εκείνη αποκρίθηκε: “Χιλιάδες έχουν εξαφανιστεί”.

Ένας άντρας με έξυπνο πρόσωπο και βλέμμα γεμάτο περιέργεια, ο ίδιος μάλιστα που πριν από δυο χρόνια είχε παρουσιάσει στο κλαμπ Στορκ το πλήρες σχέδιο για την απόβαση στη Νορμανδία, μας είπε: “Πρέπει να σας εκτιμούν πολύ στο Κρεμλίνο, αλλιώς δε θα σας άφηναν να μπείτε στη χώρα. Θα πρέπει να σας έχουν εξαγοράσει”.

Εμείς είπαμε: “Όχι, απ’ όσο ξέρουμε, δε μας εχουν εξαγοράσει. Το μόνο που θέλουμε είναι να κάνουμε μια δημοσιογραφική ανταπόκριση”.
Σήκωσε τα μάτια του και μας λοξοκοίταξε. Είχε κι αυτός τα πιστεύω του. Ο άνθρωπος που πριν από δύο χρόνια ήξερε τι είχε στο νου του ο Αϊζενχάουερ τώρα ήξερε τι είχε στο νου του ο Στάλιν.

Ένας ηλικιωμένος κούνησε το κεφάλι του και μας είπε: “Θα σας βασανίσουν, αυτό θα κάνουν. Θα σας ρίξουν σε ένα μαύρο μπουντρούμι και θα σας βασανίσουν. Θα σας πιέσουν αλύπητα και θα σας αφήσουν να πεθάνετε της πείνας, μέχρι που θα είστε έτοιμοι να πείτει ό,τι θέλουν να πείτε”.

Εμείς ρωτήσαμε: “Γιατί; Για ποιο λόγο; Τι έχουν να κερδίσουν;”
“Ετσι κάνουν σε όλους”, είπε εκείνος. “Διάβασα ένα βιβλίο τις προάλλες…”

Ένας έγκριτος επιχειρηματίας μας είπε: “Ώστε πάτε στη Μόσχα, ε; Πάρτε μαζί σας μερικές βόμβες και πετάξτε τες στα κόκκινα καθίκια”.

Πλήθος παρακολουθεί πυροτεχνήματα για την επέτειο ίδρυσης της Μόσχας

Το βιβλίο, όπως είναι φυσικό, δεν προσφέρει πολιτικές και κοινωνικές αναλύσεις ούτε εξηγεί ιστορικά συμφραζόμενα. Στόχος, πάντα σύμφωνα με τον Στάινμπεκ ήταν “το τίμιο ρεπορτάζ, να καταγράψουμε τι είδαμε και ακούσαμε με εκδοτικά σχόλια, χωρίς να βγάλουμε συμπεράσματα για πράγματα που δε γνωρίζαμε επαρκώς”. Η σκοπιά του βιβλίου και των εικόνων είναι εκείνη δυο δυτικών διανοουμένων που δεν καταλαβαίνουν ακριβώς τον κόσμο που συναντούν, ούτε σαγηνεύονται από αυτόν, αλλά αρνούνται να υποκύψουν στην ψυχροπολεμική υστερία ή να μην αναγνωρίσουν το μεγαλείο των θυσιών του σοβιετικού λαού στον πρόσφατο πόλεμο.

Βόλγας, Στάλινγκραντ

Η έμφαση που δίνει ο Κάπα είναι στην ανθρώπινη μορφή, τις λεπτομέρειες της καθημερινότητας και τους ξεχωριστούς ανθρώπους που συναντούσαν στα ταξίδια τους. Όπως σημείωνε ο Στάινμπεκ μετά τον πρόωρο θάνατου το Κάπα το 1954, εκείνος “Μπορούσε να φωτογραφίζει την κίνηση, τη χαρά και το σπαραγμό. Μπορούσε να φωτογραφήσει τη σκέψη…Δείτε πως αιχμαλωτίζει την απεραντοσύνη του ρωσικού τοπίου κι ένα και μόνο άνθρωπο. Κοιτάξτε πώς ο φακός του εισχωρούσε μέσα από τα μάτια στο μυαλό ενός ανθρώπου”.

Αγρότισσες σε κολχόζ του Σεβτσένκο

Ο φωτογράφος βέβαια, μαθημένος σε πιο “συναρπαστική” θεματολογία, δυσκολευόταν κάποιες φορές να προσαρμοστεί στην ήρεμη σοβιετική πραγματικότητα και τα επαναλαμβανόμενα ρωσικά τοπία. Ο Στάινμπεκ αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο στα παράπονα του Κάπα, που κάποια στιγμή ξέσπασε: “Τα 199 εκατομμύρια των Ρώσων είναι εναντίον μου. Δεν κάνουν άγριες συναντήσεις στις γωνιές των δρόμων, δεν επιδίδονται σε θεαματικό ελεύθερο έρωτα, δεν έχουν κάποια νέα εμφάνιση, είναι πολύ δίκαιοι, ηθικοί, εργατικοί άνθρωποι, βαρετοί για ένα φωτογράφο σαν ένα κομμάτι μήλο…Οι τέσσερις κάμερες μου, μαθημένες σε πολέμους κι επαναστάσεις είναι αηδιασμένες, και κάθε φορά που τις πατώ κάτι πάει στραβά”. Παρά τη γκρίνια του ωστόσο, ο Κάπα κατόρθωσε να φτιάξει ένα τεράστιο αρχείο με 4000 αρνητικά, την ώρα που ο Στάινμπεκ κράτησε εκατοντάδες σελίδες σημειώσεων, που θα αποτελούσαν τη βάση του βιβλίου “Ρωσικό ημερολόγιο”.

Στάλινγκραντ, γυναίκα απλώνει ρούχα ανάμεσα στα ερείπια του πολέμου

Πολύς λόγος έχει γίνει για τη λογοκρισία της ΕΣΣΔ στο έργο των καλλιτεχνών, στην πραγματικότητα ωστόσο αυτή ήταν αρκετά περιορισμένη και σε πλαίσια αναμενόμενα δεδομένης της ιστορικής συγκυρίας της εποχής. Το ζεύγος συνοδευόταν από κρατικό αξιωματούχο και δεν είχε πρόσβαση, πλην εξαιρέσεων, σε εργατικές συνοικίες κι εργοστάσια, ενώ λογοκρίθηκαν και φωτογραφίες που εμπεριείχαν πολλές τοπογραφικές λεπτομέρειες, προφανώς για το φόβο χρήσης τους από τις αμερικανικές υπηρεσίες κατασκοπίας. Παρόλαυτα, το μεγαλύτερο μέρος τόσο του υλικού, όσο και του γραπτού υλικού πέρασε άθικτο τα σοβιετικά σύνορα, για να περιληφθεί κατόπιν επιλογής κι επεξεργασίας στο “Ρωσικό ημερολόγιο”, που παραμένει ένα ντοκουμέντο με σημαντικό ιστορικό και αισθητικό ενδιαφέρον. Εκεί καταγράφεται πως ο μεγαλύτερος φόβος των Σοβιετικών δεν ήταν ο Στάλιν, όπως διατείνονταν η δυτική προπαγάνδα, αλλά το ενδεχόμενο ενός νέου πολέμου.

Κατεστραμμένο μοναστήρι πάνω από τον ποταμό Δνείπερο

Κάπα και Στάινμπεκ

Ξυπόλυτο πάρτι στη λέσχη του κολχόζ στο Σεβτσένκο

Πληροφορίες και φωτογραφίες από: magnumphotos.com

Δύσκολες Νύχτες