«Διπλή Ταυτότητα / Double Indemnity» του Μπίλι Γουάιλντερ (1944)

Με ένα από τα κυρίαρχα αφηγηματικά μοτίβα που συναντάμε στις ταινίες νουάρ, ιδιαίτερα πρωτότυπο για την εποχή -είχε χρησιμοποιηθεί λίγα χρόνια πριν στη “Λεωφόρο της Δύσης”- το voice over σε πρώτο πρόσωπο, ακούμε τον κεντρικό ήρωα, τον ασφαλιστή Γουόλτερ Νεφ να μας αφηγείται την ιστορία του, όταν αυτή έχει πλέον ολοκληρωθεί και ο ίδιος βαριά τραυματισμένος βιώνει το φινάλε της.Έτσι από την εναρκτήρια σεκάνς της ταινίας αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε την ιστορία μέσα από την οπτική του πρωταγωνιστή Γουόλτερ. Η ιστορία του ξεδιπλώνεται μπροστά μας, μέσα από συνεχόμενα φλας μπακ που διακόπτονται από μικρές επιστροφές στο παρόν του ήρωα, όπου σε αυτές ο Γουόλτερ έχοντας πλήρη συνείδηση των πράξεων που έχει διατελέσει, μοιράζεται μαζί μας τα κίνητρα αυτών, αποκαλύπτοντάς μας τους δυο διαφορετικούς του εαυτούς. Αποκαλύπτοντάς μας τον εσωτερικό του διχασμό, τις αντιθετικές προσωπικότητές του που συνυπάρχουν, τη διπλή του ταυτότητα. 

Γνωρίζοντας καλά τους τρόπους με τους οποίους μπορείς να αποσπάσεις ένα μεγάλο ποσό ασφάλειας από την εταιρεία, ο Γουόλτερ έλκεται από καιρό από την ιδέα της απάτης, με τρόπο που να μην γίνει αντιληπτός από κανέναν. Η ευκαιρία εμφανίζεται όταν παρουσιάζεται στη ζωή του η Φίλις που από τη δική της μεριά επιδιώκει να σκοτώσει τον πλούσιο σύζυγό της, προκειμένου να εισπράξει την ασφάλεια ζωής του. Ο υπεράνω πάσης υποψίας Γουόλτερ, ο πιο ικανός και αναγνωρισμένος υπάλληλος της εταιρείας, μάς αποκαλύπτει έναν πολύ καλά κρυμμένο εαυτό που τον φέρνει στην επιφάνεια, αφενός το ερωτικό του πάθος προς την όμορφη και μυστηριώδη σύζυγο που ξαφνικά εισβάλλει στη ζωή του και αφετέρου μια βαθιά ενόρμηση να σπάσει τα δεσμά του καθωσπρεπισμού και της φιλήσυχης ρουτινιάρικης ζωής του, να γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος αυτής, ένας μικρός Θεός που τα ποιεί όλα τέλεια και με ακρίβεια, χωρίς καμία ενοχή για τις πράξεις του και χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανέναν. 

Ο τίτλος «διπλή ταυτότητα» δεν ανταποκρίνεται στον πρωτότυπο τίτλο της ταινίας που η ακριβής του μετάφραση είναι «διπλή αποζημίωση». Ωστόσο, ταιριαστοί είναι και οι δύο τίτλοι. Το προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ένας άλλος άνθρωπος που διακατέχεται από την απληστία και την εμμονή για τη διάπραξη ενός τέλειου εγκλήματος, εξαφανίζεται. Και στην επιφάνεια έρχεται αυτός ο Άλλος που ζητά εκδίκηση για τη χρόνια καταπίεσή του. 

Δύο άνθρωποι, ο Γουολτερ και η Φίλις, που φέρουν εντός τους το καλό και το κακό, ζητούν διπλή αποζημίωση ο καθένας για τον καταπιεσμένο εαυτό του. Η διπλή ταυτότητα δύο ανθρώπων που αντανακλά το σκληρό αλλά καλά καλυμμένο πρόσωπο μιας Αμερικής όπου η διαφθορά, η αλματώδης άνοδος του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, τα εγκλήματα που διαπράττονταν εις βάρος των αδύναμων και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων και άλλων λαών συγκαλύπτονταν πολιτικά, αυτή όμως η συγκάλυψη δεν αποσοβούσε τη διάπραξή τους…

Τα βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία του φιλμ νουάρ που προσδιορίζουν το ξεχωριστό ύφος των ταινιών που ανήκουν σε αυτό, τα συναντούμε στην ταινία του Μπίλι Γουάιλντερ, μια ταινία που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία και την καθιέρωση αυτού του κινηματογραφικού είδους. Ενός είδους που 80 σχεδόν χρόνια πριν, ήρθε να προσθέσει στην κοινωνική αιτιοκρατία στην αναζήτηση δηλαδή των κοινωνικών αιτίων, της διαφθοράς, της έκπτωσης των αξιών και του αδιεξόδου στο οποίο φέρει το σύστημα τους ανθρώπους που ζουν σε αυτό και που πολύ δύσκολα μπορούν να ξεφύγουν από τα δεσμά του.

Στη δραματουργική εξέλιξη κυριαρχεί η αγωνία και το σασπένς για τον τρόπο που ο κεντρικός ήρωας, ο Γουόλτερ, έχει εμπλακεί στην όλη ιστορία και όχι τόσο η αγωνία για την εξιχνίαση του μυστηρίου, που κυριαρχεί στις κλασικές αστυνομικές ταινίες. Αγωνιούμε περισσότερο για την αποκάλυψη των σκοτεινών κινήτρων που οδήγησαν τον Γουόλτερ στην εμπλοκή του στο έγκλημα. 

Ως προς την αισθητική της εικόνας -στο επίπεδο αυτής, έχει ασκηθεί μεγάλη επίδραση από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό- είναι όλα πολύ καλά μελετημένα. Το φως και οι σκιές παίζουν διαρκή παιχνίδια μεταξύ τους, φωτίζοντας το σκοτάδι που επικρατεί στον εσωτερικό και εξωτερικό κόσμο των ηρώων, ο σκληρός φωτισμός που διαγράφει περιγράμματα, αναδεικνύει το ηθικό διφορούμενο των συνένοχων προσδίδοντας ταυτόχρονα την απαραίτητη ένταση που απαιτεί το δραματουργικό στοιχείο της ταινίας. Κυρίαρχο και το Κοντρ-πλονζέ (η μηχανή χαμηλά να βλέπει προς τα πάνω) που προτιμάται γιατί η λήψη από αυτή τη γωνία προσδίδει στους χαρακτήρες δραματικές διαστάσεις και ταυτόχρονα, από τη μεριά του θεατή, μια αίσθηση κλειστοφοβίας που τον κάνει να συναισθανθεί το αναπόδραστο των ηρώων. 

Και βέβαια δεν μπορεί να μην γίνει αναφορά και στη μοιραία γυναίκα που αποτελεί βασικό χαρακτήρα και ασκεί καθοριστική επίδραση στην εξέλιξη της ιστορίας. Η Φίλις ενσαρκώνει τέλεια την κινηματογραφική περσόνα της femme fatale που αντανακλά τις ανδρικές ανησυχίες απέναντι στην αυξανόμενη δυναμικότητα των γυναικών που αρχίζουν να αποποιούνται τους περιχαρακωμένους ρόλους της καλής νοικοκυράς και της πιστής συζύγου. Η αναπαράσταση των απειλητικών γυναικών και των αδύναμων και ευάλωτων αντρών που μπλέκονται στα δίχτυα τους εκφράζει την αποξένωση των δύο φύλων που με τη σειρά της αντανακλά την ηθική και κοινωνική κρίση των κοινωνιών που ο Πόλεμος άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του πάνω τους.

Μια ταινία σταθμός όχι μόνο για τους δρόμους που άνοιξε στο φιλμ νουάρ, αλλά και επειδή το βάρος των ακραίων πράξεων των δύο εραστών μετατίθεται με μεγάλη δεξιοτεχνία στα υπαρξιακά τους αδιέξοδα στα οποία και εστιάζουμε. Και ακόμη, επειδή ο μονόλογος του Γουόλτερ μάς φέρνει πολύ κοντά στο βάθος της ψυχής του ανθρώπου που υποφέρει. Υποφέρει που δεν μπορεί να ελέγξει τα πάθη του, παρακολουθώντας τον εαυτό του να γίνεται έρμαιο αυτών, γνωρίζοντας το ηθικά σωστό που όμως δεν μπορεί να ακολουθήσει. Του ανθρώπου που ταυτόχρονα ο ίδιος κατανοεί σκύβοντας με συμπόνια στο αντιφατικό της ύπαρξής του. Και συμπονούμε και εμείς τον ήρωα. 

Τον συμπονούμε για την τόλμη και τη γενναιότητα της παραδοχής του ποιος είναι… 

Ή για την ακρίβεια του ποιος δεν κατάφερε να είναι…

Η ταινία επαναπροβάλλεται σε ψηφιακά αποκατεστημένη κόπια.