Για τη μορφή του νερού

Τα Όσκαρ σα θεσμός δε μας συγκινούν ιδιαίτερα -έως καθόλου για την ακρίβεια. Θεωρούμε όμως πως είναι μια πολύ καλή ευκαιρία για να παρουσιάσουμε μερικές αξιόλογες ταινίες, μέσα από το δικό μας πρίσμα και την κριτική των συνεργατών μας. Ξεκίνημα με το “Σχήμα του νερού” του del Toro και την κριτική-παρουσιάση του Άλεξ Δελάρζ.

Στα ελληνικά λέμε “έκανες μια τρύπα στο νερό” όταν οι πράξεις μας είναι άνευ ουσίας. Το νερό λοιπόν δεν μπορείς να το τρυπήσεις καθότι μη στερεό αλλά υγρό, το κατ’ εξοχήν υγρό μάλιστα, το υγρό που είναι η βάση για καθετί που ρέει. Το νερό είναι πηγή της ζωής και η ανθρωπότητα εναγωνίως το ψάχνει σε άλλους πλανήτες μια και η ύπαρξή του μπορεί να συνοδεύεται κι απ’ την ύπαρξη ζωής. Από τότε που άνθρωποι άρχισαν να φτιάχνουν κοινωνίες πάντα κοντά σε νερό βρίσκονταν, οι μεγάλες πόλεις ήταν χτισμένες είτε δίπλα στη θάλασσα είτε δίπλα σε μεγάλα ποτάμια. Οι μεγάλοι πόλεμοι του μέλλοντος λεν θα γίνουν για το νερό, για το “γλυκό” νερό όπως λέμε που είναι αναγκαίο για τους ανθρώπους. Κι αν τους μελλοντικούς πολέμους του νερού τους συνδέσουμε με την μαρξιστική κοσμοθεωρία τότε οι επαναστάσεις του μέλλοντος εχτός από προλεταριακές θα είναι και “νερουλές” ας μας επιτραπεί η έκφρασις. Αυτό είναι που λέμε “επαναστάτες του γλυκού νερού” στην κυριολεξία αλλά χωρίς καθόλου αρνητική χροιά. Μια πρόγευση αυτών των λαϊκών αγώνων έχουμε ήδη πάρει απ’ τους αγωνιστές της Κοτσαμπάμπα.

Το νερό λοιπόν σαν πηγή της ζωής, σαν το υπέρτατο υγρό, έχει λίγο πολύ τις ιδιότητες του θεού. Είναι διάφανο, σα να λέμε αόρατο, δεν έχει σχήμα, δεν έχει χρώμα, δεν έχει μυρωδιά, γνωρίζει πάντα το συντομότερο δρόμο, σαν τα ρυάκια του μετώπου που γίνονται λαϊκό ποτάμι ανατροπής, για να φτάσει και να ενωθεί με τη Θάλασσα, τον μεγάλο και αιώνιο θεό που συμβολίζει στους αιώνες το υγρό στοιχείο, αντίκρυ στον άλλο μεγάλο θεό, τον Ουρανό που καθρεφτίζεται πάνω της και της δίνει το γαλάζιο χρώμα του.

Alien, εκτός από θρυλική σειρά ταινιών επιστημονικής φαντασίας, είναι και η αγγλική λέξη που σημαίνει “εξωγήινος” ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε επειδή είδαμε τις τις ταινίες με το τρομαχτικό τερατάκι που βγαίνει μέσα από ανθρώπινα κορμιά και σκοτώνει ό,τι κινείται. Ωστόσο, η λέξη alien στα αγγλικά έχει ευρύτερο νόημα, σημαίνει τον ξένο, τον άγνωστο, τον άλλο και αν μη τι άλλο, τον ανεπιθύμητο, τον διαφορετικό από μας που θέλουμε να τον διώξουμε απ’ τα χωράφια μας γιατί διαταράσσει την κανονικότητά μας. Κι αν οι ομώνυμες ταινίες αντικατοπτρίζουν αλληγορικά τη συλλογική αποστροφή για το άλλο παρουσιάζοντάς το ως ακάθαρτο, αιμοχαρές, αιμοδιψές και αιμοβόρο (κάπως έτσι αντιμετωπίζουν τους μετανάστες οι φασίζοντες λαοί της Ευρώπης), το shape of water μας απαλύνει το φόβο και μας συμφιλιώνει με το άλλο.

Το shape of water είναι ένα πανέμορφο κινηματογραφικό ποίημα του μεξικάνου Guillermo del Toro που θίγει με μοναδικά κινηματογραφικό τρόπο την ανθρώπινη προκατάληψη στη διαφορετικότητα. Τον κινηματογραφιστή θα τον ξέρετε απ’ τον Λαβύρινθο του Πάνα, ταινία που μπλέκει ισπανικό εμφύλιο με παραμύθι. Ο del Toro γενικά έχει μια εμμονή με τα τέρατα όπως φαίνεται κι από τη σειρά κινουμένων σχεδίων που φέρουν την υπογραφή του, τα trollhunters, μια εμμονή που μάλλον είναι συνδεδεμένη με προσωπικούς δαίμονες που ξορκίζει παρουσιάζοντάς τους σαν συμπαθητικά πλάσματα με αισθήματα στα δημιουργήματά του πετυχαίνοντας διπλό στόχο: κάνει τα παιδάκια να κοιμούνται ήσυχα το βράδυ χωρίς να έχουν εφιάλτες με τον Μπαμπούλα και δεύτερον, μας εξοικειώνει με την αποδοχή του άλλου.

Πρωταγωνιστές μια μουγγή κοπέλα (που παρεμπιπτόντως στην ταινία έχει και ισπανικό επώνυμο), ένας γκέι γείτονάς της, ένα “τέρας” από νερό, μια μαύρη καθαρίστρια, ένας σοβιετικός επιστήμων που θέλει να γλιτώσει το υδάτινο πλάσμα απ’ τον αδηφάγο ιμπεριαλισμό κι ένας λευκός “κανονικός” άντρας, ένα υπερσίχαμα, διευθυντής αμερικάνικης μυστικής υπηρεσίας, σεξιστής, ρατσιστής, με άλλα λόγια ένα ιμπεριαλιστικό κάθαρμα που κατα τ’ άλλα τον υποδύεται ο εξαιρετικός ηθοποιός Mike Shannon.

Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι η ταινία είναι μια παραλλαγή του γνωστού παραμυθιού της πεντάμορφης και του τέρατος. Ωστόσο, όπως όλα τα παραμύθια που έφτασαν μέχρι της μέρες μας απ’ τις μέρες της φεουδαρχίας, αναπαράγει λαϊκές ιδεοληψίες για την αριστοκρατία: το τέρας στην πραγματικότητα είναι ο όμορφος πρίγκιπας που πάντα προσμένει η ωραία νεανίς και που εμμέσως μας λέει, οι βασιλιάδες δεν είναι τέρατα αλλά ευγενικοί κι όμορφοι άνθρωποι απλά η πλέμπα έχει την τάση να τους βλέπει σαν τέρατα.

Το shape αντιστρέφει αυτή την φεουδαρχική ιδεοληψία και προτείνει την φιλολαϊκή εικόνα του τέρατος ως τον άγνωστο της διπλανής πόρτας, το μετανάστη, τον ομοφυλόφιλο, τον ξένο που τον φοβόμαστε επειδή είναι διαφορετικός από μας τους “κανονικούς” – τρομάρα μας – ανθρώπους.

Η πιο ποιητική πλευρά της ταινίας είναι η ένωση του ανθρώπου με το “τέρας”, ο έρωτας ανάμεσα στον άνθρωπο και τον “alien” που υποδηλώνει τον διαφυλετικό έρωτα. Από την άποψη της φόρμας η υφή της ταινίας θυμίζει κάτι από τις ατμόσφαιρες του Jean Pierre Jeunet (Delicatessen, City of lost children) κι έχει μπόλικη δράση και χιούμορ, τέρμα τα σπόιλερ εκτός από ένα.

Όπως αρμόζει σε ένα οπτικό ποίημα η ταινία κλείνει μ’ ένα  στίχο ενός Πέρση ποιητή του 13ου αιώνα:

Ανήμπορος(/η) να συλλάβω τη μορφή Σου, Σε βρίσκω παντού ολόγυρά μου. Η παρουσία σου γεμίζει τα μάτια μου με την αγάπη Σου, ταπεινώνει την καρδιά μου, επειδή είσαι παντού.

Θα λεγε κανείς ότι ορίτζιναλι είναι στίχος αφιερωμένος στον Αλλάχ, το τέρας της ιστορίας μας όμως, μας πληροφορεί το σενάριο, λατρευόταν σαν θεός στην λατινική Αμερική (ακόμα μια νύξη για τους αγώνες του νερού στη Βολιβία) και, τελωσπάντων εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τον ολοκληρωτικό έρωτα της μουγγής και αποκλεισμένης κοινωνικά κοπελίτσας. Πήγα να γράψω γι’ αυτό εδώ το σημείο ότι “πολλά κορίτσια θα κλάψουν” (καθότι το καθιερωμένο στερεότυπο θέλει τους “άντρες” να μην κλαίνε) αλλά αυτό θα σήμαινε ότι έχασα παντελώς το πόιντ της ταινίας. Αν δείτε αυτό το σημείο και δεν σας ανέβει ένας κόμπος στο λαιμό από συγκίνηση μάλλον το χάσατε κι εσείς το πόιντ.

Δείτε εδώ όλες τις κριτικές στο “Οσκαρικό αφιέρωμα” της Κατιούσα