Ο κύριος Λαζάρ και «το μαγικό δέρμα» του καπιταλισμού

Ο Εξαιρετικός Κύριος Λαζάρ

(Monsieur Lazhar, 2011)

του Φιλίπ Φαλαρντό

Σενάριο: Φιλίπ Φαλαρντό, Φωτογραφία: Ρονάλντ Πλαντ, Μοντάζ: Στεφάν Λαφλέρ, Μουσική: Μαρτάν Λεόν

Ηθοποιοί: Μοχάμεντ Φελάγκ (Μπασίρ Λαζάρ), Σοφί Νελίς (Αλίς), Εμιλέν Νερόν (Σιμόν), Ντανιέλ Προυλ (Μαντάμ Βεγιανκούρ). Καναδάς, Έγχρ. 94′

Ο Φιλίπ Φαλαρντό  γεννήθηκε το 1968 στο Κεμπέκ. Μετά από σπουδές πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Οτάβα, θα ξεκινήσει την καριέρα του από την τηλεόραση. Το 1988 θα συνεργαστεί σε 20 φιλμ για μια δημοφιλή τηλεοπτική σειρά ντοκιμαντέρ και το 1995 συγγράφει το σενάριο για ένα ακόμα τηλεοπτικό –ιστορικού περιεχομένου– ντοκουμέντο.

Η πρώτη ουσιαστικά δουλειά του θα είναι το 1997 για το εθνικό δίκτυο του Καναδά, με θέμα της τη μετανάστευση των Κινέζων στη χώρα του. Η ταινία παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Μόντρεαλ και κέρδισε το βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας στο Yorkton Film Festival, το μακροβιότερο κινηματογραφικό φεστιβάλ της Βόρειας Αμερικής (από το 1947).

Το 2000 θα σκηνοθετήσει την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του, Η αριστερή πλευρά του ψυγείου, μεγάλη επιτυχία στον Καναδά, που του χάρισε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ του Τορόντο. Από κει κι έπειτα η καριέρα του θα είναι ανοδική, με τον Κύριο Λαζάρ να ξεπερνάει τα όρια της χώρας του, χαρίζοντάς του βραβεία κοινού στα Φεστιβάλ του Τορόντο και του Ρότερνταμ, πολλά ακόμη βραβεία και μια υποψηφιότητα για Όσκαρ καλύτερης ξένης ταινίας (2011). Για την ιστορία, αν απέναντι στον Κύριο Λαζάρ δεν βρισκόταν τότε το Ένας Χωρισμός του Ασγκάρ Φαραντί, οι πιθανότητες θα ήταν μεγάλες, παρά και την υποψηφιότητα της εξαιρετικής βελγικής Μοσχαροκεφαλής του Μάικλ Ρόσκαμ (εδώ και εδώ), με τον καταπληκτικό Ματίας Σόνερτς.

Με όποιον δάσκαλο…

Μόντρεαλ. Ο κύριος Λαζάρ, πρόσφυγας από την Αλγερία, θα προσληφθεί ως δάσκαλος σε ένα δημοτικό σχολείο, αντικαθιστώντας την προηγούμενη δασκάλα που αυτοκτόνησε. Μέσα στις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, με τους μικρούς μαθητές να προσπαθούν να συνέλθουν από το σοκ, ο νέος δάσκαλος θα αποδειχθεί χαρισματικός, θα αναπτύξει δεσμούς μαζί τους και θα κερδίσει γρήγορα την εμπιστοσύνη τους. Ταυτόχρονα πασχίζει κι ο ίδιος να γιατρευτεί από τις δικές του απώλειες και να απαλύνει τη δεύτερη απώλεια των παιδιών, αφού βρίσκεται προ της ενδεχόμενης απέλασής του.

Η ταινία ξεκινάει με το τραγικό γεγονός της αυτοκτονίας και παρά το ότι επεκτείνεται και σε άλλα θέματα παραμένει μια ταινία για την απώλεια. Την απώλεια από φυσικά ή αφύσικα αίτια, όπως και την απώλεια του νοήματος της ζωής εξαιτίας του ίδιου του τρόπου ζωής μας.

Ο Κύριος Λαζάρ (από προσαρμογή θεατρικού έργου της ηθοποιού Εβελύν ντε λα Σενελιέ) ξετυλίγεται ελλειπτικά μεν, αλλά με ευαισθησία: Τα σχήματα δάσκαλος και μαθητής, εκπαιδευτικό σύστημα, εκπαίδευση και γονείς, προσφυγιά και απώλεια τόπων και προσώπων, σχέσεις γονιών, παιδιών και δασκάλων, βία –απέναντι στον άλλο ή απέναντι στον εαυτό μας, ατομική ή συλλογική– είναι πολλά και καθίσταται αδύνατον να αναπτυχθούν στα περιορισμένα πλαίσια της ταινίας. Ωστόσο, προσεγγίζονται διακριτικά, μεταφέροντάς μας τις εύθραυστες σχέσεις των χαρακτήρων σε μια κοινωνία που αποξενώνεται όλο και περισσότερο.

Μια κοινωνία αποστειρωμένη από τη φύση της, λόγω ακριβώς της διάρρηξης των δεσμών, μακριά από την οποιαδήποτε πηγή γνώσης και σε πλήρη διάσταση με τη ζωή.

Η πραγματική προσέγγιση δεν επιτυγχάνεται με μοντέρνες εργαστηριακές μεθόδους· είναι το αποτέλεσμα αλληλοκατανόησης και ειλικρινών σχέσεων. Χαρακτηριστική η σκηνή με τα θρανία. Τα παιδιά βρίσκονται κοντά στον διδάσκοντα μόνο θεωρητικά. Παρότι η απόσταση μεταξύ τους μικραίνει, το ομαδικό πνεύμα δεν φαίνεται να ενθαρρύνεται. Αντίθετα, όταν απομακρυνθούν από την έδρα, και δεν έχουν οπτική επαφή το ένα με το άλλο, βλέπονται περισσότερο, οι δεσμοί ανάμεσά τους συσφίγγονται, και οι μεταξύ τους σχέσεις, αλλά και η επαφή με τον φορέα της εκπαίδευσής τους, αρχίζουν να αποκτούν περιεχόμενο.

Απ’ την άλλη, η καχυποψία απέναντι στο αθώο χάδι και στην οικειότητα και η ενοχοποίηση της φιλικής φάπας σε βαθμό κακουργήματος –χωρίς κάτι τέτοιο να σημαίνει πισωγύρισμα στο παραδείσιο ξύλο– σε συνδυασμό με τον αποστειρωμένο τρόπο διδασκαλίας, εκπαιδεύει για τον αυριανό, στερημένο συναισθηματικά κόσμο, που επιφυλάσσει η οικονομία του κέρδους στις νέες γενιές.

Είναι εύστοχες οι παρατηρήσεις του γυμναστή για τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματός του, αφού το προσωπικό –θα πει– είναι υποχρεωμένο να χειρίζεται τους μαθητές “όπως τα ραδιενεργά απόβλητα”. Και πώς μπορούν οι εκπαιδευτικοί να ενθαρρύνουν τα παιδιά, αν τα χέρια τους είναι δεμένα;

Το Μαγικό Δέρμα της καπιταλιστικής εκπαίδευσης

Ο Λαζάρ θα μιλήσει στα παιδιά με παραβολές, με μύθους –ανατρέχοντας σε κλασικούς συγγραφείς– και με τις σιωπές του.

Ο Μπαλζάκ (1799-1850) και ο Ζαν ντε Λα Φονταίν (1621-1695) είναι το κλειδί σε αυτό το μινιμαλιστικό έργο με τη μεγάλη ψυχή, έστω κι αν τα θέματά του μένουν ανολοκλήρωτα:

Ο Λα Φονταίν, απ’ τη μια, με το μύθο του λύκου και του αρνιού, και –όχι τυχαία– ο Μπαλζάκ, αφού πίστευε ότι οι κοινωνικές συνθήκες είναι εκείνες που ευθύνονται για τις διαφορές και τη διαμόρφωση του ανθρώπινου όντος. Καθόλου τυχαία και η ανάγνωση στα παιδιά αποσπασμάτων από Το Μαγικό Δέρμα. Ένα μυθιστόρημα όπου ο ήρωας επιδιώκει τα υλικά αγαθά, τη δύναμη και τη δόξα, μα ό,τι πραγματικά αξίζει δεν το είχε αντιληφθεί ποτέ, αν και βρίσκεται δίπλα του.

Στο μυθιστόρημα του Μπαλζάκ, ένας νέος στα πρόθυρα της αυτοκτονίας θα βρει και θα φοράει ένα δέρμα από πλάτη αλόγου, το οποίο θα του ικανοποιεί όλες τις επιθυμίες, αλλά κάθε φορά θα αφαιρεί κάτι από τη φυσική του ενέργεια, συρρικνώνοντας ταυτόχρονα τη ζωή του. 

Σαν τη χρυσαλλίδα –καταλήγει το συγκεκριμένο απόσπασμα του Λαζάρ– που περιμένει τη λαμπρή αναγέννησή της, ενώ στην ουσία φτιάχνει τον ίδιο της τον τάφο.

Η χρυσαλλίδα θα ξαναπετάξει μέσα από τις αναμνήσεις του καμένου δέντρου, στον προσωπικό μύθο του Λαζάρ, και όταν λίγο πιο πριν έχει πει ο ίδιος:

Οι νεκροί μένουν στο μυαλό μας επειδή τους αγαπήσαμε. Και επειδή μας αγάπησαν. Γιατί μετά από έναν άδικο θάνατο, δεν υπάρχει τίποτα να πούμε. Τίποτα απολύτως.

Κι αλήθεια, τι συμβαίνει με μια πεταλούδα (ένα εφήμερο δηλαδή); Ζει άραγε μια μέρα μέσα σε μια ολόκληρη ζωή ή μια ολόκληρη ζωή μέσα σε μια μέρα; Και τι είναι το εφήμερο αν όχι η προσπάθεια να ομορφύνουμε τη ζωή μας σε μια διαρκή εφημερία, παλεύοντας για έναν καλύτερο κόσμο, πέρα από τις υποσχέσεις κάποιων για την ένδοξη μεν, εφήμερη δε αναγέννησή μας;

Οι μαθητές του Λαζάρ σε λίγο θα ανοίξουν τα φτερά τους· και πρέπει όχι απλώς να επιβιώσουν, αλλά να ζήσουν σε ένα περιβάλλον σκληρό, τόσο σκληρό και βίαιο, όσο η βία από τις εικόνες της προσφυγιάς και του πολέμου.

Καναδάς: Τριάντα χρόνια λιτότητας

Στο φετινό 20ο Συνέδριο του ΚΚΕ, το Κομμουνιστικό Κόμμα Καναδά στο χαιρετιστήριο μήνυμά του, αναφέρει για την παιδεία, την υγεία και τους πρόσφυγες:

Η φιλελεύθερη κυβέρνηση του Καναδά ανταποκρίθηκε [στο αίτημα Τραμπ για χρηματοδότηση του ΝΑΤΟ], δεν διπλασίασε τις στρατιωτικές δαπάνες όπως δεσμεύτηκε, αλλά αντ’ αυτού οι Καναδοί στρατιώτες θα μπορούν να διατάσσονται σε αμερικανοΝΑΤΟικές πολεμικές ζώνες και αυτό θα προσμετράται ως μερίδιο του Καναδά στις ετήσιες ΝΑΤΟικές δαπάνες.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Καναδά παλεύει επίσης για να ανοίξουν τα σύνορα του Καναδά στο μεγάλο κύμα προσφύγων και μεταναστών που αναζητούν καταφύγιο εκεί, λόγω των πολέμων εξαιτίας του ιμπεριαλισμού, συμπεριλαμβανομένου και του Καναδά.

Δουλεύουμε για να αναγκάσουμε τον Καναδά να αποχωρήσει από το ΝΑΤΟ και για τη διάλυση των ιμπεριαλιστικών στρατιωτικών συμφώνων που απειλούν όλο τον κόσμο.

Μετά από τριάντα χρόνια λιτότητας στον Καναδά, σε συνδυασμό με διεφθαρμένες κυβερνήσεις και δεξιά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, υπάρχουν γόνιμες συνθήκες για την άκρα δεξιά και για τη φασιστική δεξιά να κερδίσει πολιτικό έδαφος.

Όμως, μια τέτοια πραγματικότητα αμβλύνεται μέσω της τηλεόρασης και εξουδετερώνει τα αντανακλαστικά μας, μετατρέποντας το θάνατο και την προσφυγιά σε θέαμα και απλή διαμάχη ανάμεσα στο καλό και στο κακό· κι αφού εμείς είμαστε ταγμένοι με τους καλούς, δεν μπορεί παρά ο θάνατος (των κακών πάντα), να είναι απόλυτα δικαιολογημένος.

Σε αυτές τις συνθήκες προσπαθούν να ανταπεξέλθουν και οι μαθητές του Λαζάρ, με την τρυφερή παιδική ηλικία τους να συνθλίβεται στον κόσμο των απόντων γονέων. Η πιλότος μητέρα της Αλίς, οι από αδιαφορία απόντες γονείς του Σιμόν, οι απαιτητικοί και ξερόλες γονείς της αυταρχικής, άκαμπτης και μικρομέγαλης Μαρί-Φρεντερίκ, από ανάγκη, από αδιαφορία ή από υπερβολική σιγουριά, από αντιαυταρχική αποστασιοποίηση και κραυγαλέα παρουσία είναι, έτσι κι αλλιώς, απόντες.

Ένας κόσμος με τα παιδιά του στους ψυχολόγους, για να καλυφθούν τα συναισθηματικά τους κενά, προερχόμενα από την αγχωτική καθημερινότητα της εσωτερικής προσφυγιάς και εξορίας, στην έρημη χώρα της σύγχρονης εργασιακής ζούγκλας.

Το ταξικό προοδευτικό κίνημα του Κεμπέκ

Από τον Εργατικό Σύλλογο Ελλήνων του Κεμπέκ μαθαίνουμε:

Η δημόσια υγεία πειραματόζωο ιδιωτικών επιχειρήσεων (Μάης 2013).

Οι εργαζόμενοι διαδηλώνουν για τα χαράτσια και τις περικοπές στην υγεία (2010, Φεβ. 2013)

2015: Δεκάδες χιλιάδες άτομα στο Μόντρεαλ στερούνται το φαγητό για να πληρώσουν το νοίκι ή αναγκάζονται να ζουν σε ανθυγιεινά διαμερίσματα.

Την ίδια χρονιά (Μάρτης 2015) ο προϋπολογισμός του Κεμπέκ προβλέπει φοροαπαλλαγές στις επιχειρήσεις και νέες μεγάλες περικοπές στην υγεία και στην παιδεία.

Από το 2013 οι ανεπαρκείς δημόσιοι πόροι υποχρεώνουν τα πανεπιστήμια να αυξάνουν τα δίδακτρα και να εξαρτώνται από χορηγίες ιδιωτικών επιχειρήσεων.

Ο κύκλος των χαμένων μαθητών

Ο Κύριος Λαζάρ είναι ο κύκλος των χαμένων μαθητών ανάμεσα στους τοίχους του εκπαιδευτικού συστήματος, που ρίχνει το βάρος στους τύπους, αδιαφορώντας για τον ουσιαστικό ρόλο του σχολείου, σε μια κοινωνία (και όχι μόνο την καναδική, εν προκειμένω) απαθή μπροστά στην διάλυση των δομών υγείας και παιδείας.

Ο Κύριος Λαζάρ είναι μια ταινία για τα παιδιά μας: έρμαια σε έναν κόσμο όπου η ανθρώπινη επαφή κρατάει χαοτικές αποστάσεις από τον άνθρωπο και οι γνώσεις, αποσπασματικές και εξειδικευμένες, είναι προορισμένες να εξυπηρετήσουν τη γραμμή παραγωγής· με πλήρη άγνοια για το ότι αυτά τα θραύσματα ζωής αξιοποιούνται προς όφελος της καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Με τον Κύριο Λαζάρ δεν γίνεται να μη ανακαλέσουμε ταινίες όπως:

Στον Κύριό μας με Αγάπη (1967), του Τζαίημς Κλάβελ. Ο μαύρος δάσκαλος (Σίντνεϋ Πουατιέ) μεταχειρίζεται τους μαθητές σαν ώριμους νέους, οι οποίοι πολύ σύντομα θα μπουν σ’ ένα κόσμο σκληρό, όπου θα πρέπει να επιβιώσουν ή να χαθούν εντελώς αβοήθητοι.

Ο Κύκλος των Χαμένων Ποιητών (1989), του Πήτερ Γουίαρ, με τον αντικομφορμιστή καθηγητή (Ρόμπιν Γουίλιαμς) στο συντηρητικό αμερικανικό λύκειο.

Ασυμβίβαστη Γενιά (1995), του Τζων Σμιθ, με την πρώην πεζοναύτη (Μισέλ Φάιφερ) που πάει να διδάξει σκληρά αντράκια μιας λαϊκής γειτονιάς και τους κάνει να αγαπήσουν την ποίηση.

Τα Παιδιά της Χορωδίας (2004), του Κριστόφ Μπαρατιέ,  με τον άνεργο δάσκαλο μουσικής, σε αναμορφωτήριο ανηλίκων.

Ανάμεσα στους Τοίχους (2008), του Λοράν Καντέ, με τον γεμάτο όνειρα νέο καθηγητή, σε μια δύσκολη, εργατική συνοικία. Εδώ έχουμε έναν Λαζάρ απ’ την ανάποδη με τους μαθητές να είναι οι περισσότεροι μετανάστες.

Ο Κύριος Λαζάρ, παρά τις επί μέρους σεναριακές αδυναμίες του, θα κρατήσει σίγουρα μια θέση ανάμεσά τους, τόσο με την άψογη κινηματογράφηση του Φιλίπ Φαλαρντό και τη διδασκαλία των μικρών ηθοποιών του, όσο κυρίως λόγω της ειλικρίνειας με την οποία χειρίζεται τα θέματά του.

Πρέπει να ομολογήσω −λέει ο Φαλαρντό– ότι αυτά τα παιδιά είναι κομμάτι του εαυτού μου. Το παιδί που έχει πάντα πονοκέφαλο. Το παιδί που είναι ταραγμένο και ρίχνει κάτω διάφορα πράγματα. Η νεαρή Αλίκη που είναι αρκετά περίεργη και ρωτάει αυτόν τον παράξενο άνθρωπο από πού έρχεται, ποια είναι η χώρα σου. Εγώ ήμουν εκείνο το παιδί.

Στον Κύριο Λαζάρ, η κάμερα κινείται αργά, δεν βιάζεται, ώστε να επιτείνεται η θλίψη, μεταφέροντας την ένταση και τις λεπτές ισορροπίες των δεσμών στην τάξη, και αναδεικνύοντας την αμοιβαία εμπιστοσύνη που απαιτεί τέτοιου είδους δεσμούς.

Μια τάξη –θα πει ο Μπαζίρ Λαζάρ– είναι ένας τόπος φιλίας, δουλειάς και ευγένειας, ναι, ευγένειας.

Καταπληκτικές ερμηνείες από τον κωμικό ηθοποιό, περφόρμερ, ποιητή και συγγραφέα, Μοχάμεντ Φελάγκ, από όλους τους μαθητές, από τον καταπληκτικό Εμιλέν Νερόν (Σιμόν) και ιδιαίτερα από το μικρό θαύμα, Σοφί Νελίς.

Παρουσίαση στην Κινηματογραφική Λέσχη Καισαριανής, Σκοπευτήριο, 31 Μαΐου 2017

*

Προηγούμενες παρουσιάσεις του Μπ. Ζ.: Μποτίλιες στο Σκοπευτήριο, στην ΟΓΕ και στην Αλκυονίδα. Bλέπε και Το ΣΙΝΕΜΑ της Μποτίλιας.