Το ταξίδι της επιστροφής (Ο Οδυσσέας πέρα από την Ιθάκη)

Η Οδύσσεια ήταν το αγαπημένο παραμύθι της παιδικής μου ηλικίας, η μακαρίτισσα η γιαγιά μου διάβαζε από μικρή ηλικία τα κατορθώματα του Οδυσσέα στο ταξίδι της επιστροφής του προς την Ιθάκη. Η παιδική μου σκέψη δε μπορούσε να ξεφύγει από τα μυθικά τέρατα, τον Κύκλωπα Πολύφημο, τη μάχη με τους μνηστήρες. 

Τα παιδικά βιβλία με τις πολύχρωμες εικόνες δε μπορούσαν (ούτε μάλλον ήθελαν) να αποτυπώσουν τα σκοτεινά σημεία του μύθου, τα οποία τόσο γλαφυρά περιγράφονται στους πρώτους 25 στίχους τις ραψωδίας: ο Οδυσσέας δεν κατορθώνει να σώσει τους συντρόφους του από τον ίδιο τους τον εαυτό, που τελικά τους στερεί την ημέρα της επιστροφής. Όπως πάλι μας αναφέρει το ίδιο κομμάτι, δεν πρόκειται για ένα χαρούμενο ταξίδι, ο Οδυσσέας  ο ίδιος σημαδεύτηκε από πολλά λάθη και πάθη. Ουσιαστικά η Οδύσσεια συγκροτεί μια σκοτεινή επιστροφή ενός ανθρώπου από τον πόλεμο στην ειρήνη, η οποία καταλήγει (μετά από πολλές θυσίες) στο φως.

Σε αυτή την σκοτεινή διάσταση της Οδύσσειας πατά και η ταινία Η επιστροφή, η οποία παρουσιάζει έναν Οδυσσέα χωρίς ηρωικές διαστάσεις, χωρίς θεούς και θαύματα, έναν Οδυσσέα ο οποίος ουσιαστικά φοβάται να γυρίσει στην Ιθάκη, φοβάται να εξηγήσει το τι έγινε, το ποιος ήταν στον πόλεμο και δεν γνωρίζει αν το ποιος είναι, πλέον είναι αρκετό για την Πηνελόπη, για τον Τηλέμαχο, για το νησί. Στην περιπλάνησή του έζησε απογοητεύσεις, περισσότερο από τον ίδιο του τον εαυτό, καθώς δε δίστασε να θυσιάσει τα πάντα στο δρόμο του. 

Με αυτό το γεγονός έρχεται αντιμέτωπος και ο Οδυσσέας, ο οποίος βρίσκει τον εαυτό του μόνο μέσα από τη μάχη, μόνο όταν ξανακρατά το τόξο του. Τότε τον αναγνωρίζει και η Πηνελόπη. Τότε αποφασίζει πως υπάρχουν και θα υπάρχουν μάχες που πρέπει να δώσει. Και μετά να ξεπεράσει τα λάθη και το παρελθόν του και να δημιουργήσει ένα νέο μέλλον βασισμένο όχι στον άνθρωπο που έφυγε, αλλά σε αυτόν που γύρισε. 

Αυτό το γεγονός είναι και η ουσιαστική επιστροφή που περιγράφει η Οδύσσεια, αυτή είναι η πραγματική Ιθάκη, η ανακάλυψη και η επιστροφή σε έναν καινούριο εαυτό, όπως τραγουδά και ο Σαββόπουλος στη διασκευή Οδυσσεβάχ κι όμως ήταν πονηρός και όμως έγινε σοφός, ο Οδυσσέας στο ταξίδι του αναμετράται με τον εαυτό του, με τις σκοτεινές επιλογές και τα λάθη του, και τελικά νικάει αφού καταφέρνει να ξεπεράσει τον πόλεμο του παρελθόντος για να αντιμετωπίσει το σήμερα και το αύριο. Για αυτό και στην ταινία αυτή δεν εμφανίζονται θεοί, δεν γίνονται θαύματα, ο Οδυσσέας είναι ο απόλυτος άνθρωπος, κουρασμένος και απογοητευμένος και η απόφαση του να συνεχίσει είναι αποκλειστικά δική του. Όπως και η νίκη του. 

Σε μεγάλο βαθμό η ταινία αυτή έχει πολλές ομοιότητες με το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο του Παζολίνι, περιγράφουν μια ιστορία απογυμνωμένη και λιτή όπου ο πρωταγωνιστής  μόνος του πρέπει να αντιμετωπίσει την ανθρώπινη διάστασή του για να τη σώσει, για να την επιστρέψει σε μια νέα διάσταση. Και να δώσουν στο θεατή την ελπίδα πως ακόμα και μετά τις πιο δύσκολες μάχες, ακόμα και όταν όλα φαίνονται μάταια, πάντα υπάρχει ο δρόμος της επιστροφής ανοιχτός. 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και κοινωνικής Ιατρικής,  MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης