Μαξ Ότο φον Στέρλιτζ- Η σοβιετική απάντηση στο Τζέιμς Μποντ

Στις 11 Αυγούστου του 1973, μια τηλεοπτική σειρά έκανε πρεμιέρα στις τηλεοράσεις της Σοβιετικής Ένωσης, που έστησε τον κόσμο στους καναπέδες του. Οι «Δεκαεπτά στιγμές της Άνοιξης» μεταδόθηκε για 12 διαδοχικά βράδια, αφορούσε έναν κατάσκοπο κατά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και καθήλωσε 50 με 80 εκατομμύρια τηλεθεατές ανά επεισόδιο.

Στα 70 λεπτά του κάθε επεισοδίου, οι δρόμοι ερήμωναν. Ακόμα και ο Λέονιντ Μπρέζνιεφ, ο σοβιετικός ηγέτης της εποχής, φημολογούνταν πως άλλαζε την ώρα της συνεδρίασης της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ για να προλαβαίνει τα επεισόδια. Τόσο εθισμένος ήταν στην βραδυφλεγή εξέλιξη της ιστορίας του σοβιετικού κατασκόπου που διείσδυσε ανάμεσα στους Ναζί, ώστε να ακυρώσει την «Επιχείρηση Ηλιοβασίλεμα». Η συγκεκριμένη επιχείρηση, δεν ήταν αποκύημα της φαντασίας του σεναριογράφου, αλλά οι πραγματικές μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ των υπηρεσιών Γερμανίας και ΗΠΑ, που είχαν ως στόχο την ξεχωριστή σύναψη ειρήνης κατά τους τελευταίους μήνες του πολέμου.

«Η σειρά ξεκίνησε όταν ήμουν 8 χρονών. Μεγάλωσα με αυτήν. Όλοι στο σχολείο μιλούσαν γι αυτήν. Πολύ σύντομα είχε γίνει κομμάτι του πολιτισμού μας, φολκλόρ» λέει η δημοσιογράφος Ντίνα Νιούμαν του BBC World Service που γεννήθηκε στη Μόσχα. Όπως πολλές δημιουργίες της σοβιετικής κουλτούρας στη δεκαετία του ’70, οι «17 στιγμές» ξεκίνησαν ως προπαγανδιστικό φιλμ, ως κομμάτι των μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε να περάσει ο Γιούρι Αντρόποφ, που είχε τοποθετηθεί στην ηγεσία της KGB, ώστε να βελτιώσει την εικόνα της υπηρεσίας. «Ο Αντρόποφ αισθανόταν πως η εξουσία της KGB είχε υποσκαφθεί από την αποσταλινοποίηση που επιχείρησε ο Χρουστσόφ» αναφέρει η Νιούμαν. «Ήθελε να ξαναδώσει την αίγλη που είχε στο παρελθόν η δουλειά των μυστικών πρακτόρων, με την ελπίδα να προσελκύσει μορφωμένους νέους».

Ο Αντρόποφ βοήθησε στην έκδοση μιας σειράς βιβλίων, τραγουδιών και ταινιών που εξήραν την δουλειά των πρακτόρων που υπηρετούσαν στο εξωτερικό. Ένα από αυτά ήταν και τα κατασκοπικά βιβλία φαντασίας του Γιούλιαν Σεμιόνοφ. «Ο Αντρόποφ διάβασε τις νουβέλες του Σεμιόνοφ» λέει ο Τζέρεμι Ντανς, συγγραφέας και ο ίδιος κατασκοπικών θρίλερ. «Του άνοιξε τα αρχεία της KGB – συμπεριλαμβανομένων και εκείνων για την Επιχείρηση Ηλιοβασίλεμα».

Γραμμένο σε μόλις δυο εβδομάδες, οι 17 στιγμές εμφανίστηκαν ως τηλεοπτική σειρά, πριν ακόμα εκδοθούν σαν μυθιστόρημα, υπό την καθοδήγηση μιας από τις λίγες γυναίκες σκηνοθέτιδες στη Σοβιετική Ένωση, της Τατιάνα Λιόζνοβα. Ένας βοηθός του Αντρόποφ και δυο ακόμα κατώτεροι αξιωματικοί της KGB βρίσκονταν καθημερινά στα γυρίσματα, ως τεχνικοί σύμβουλοι. Η Λιόζνοβα κατάφερε να μετατρέψει ένα προπαγανδιστικό φιλμ σε πραγματική τέχνη, επιλέγοντας για πρωταγωνιστή τον όμορφο ηθοποιό Βιάτσεσλαβ Τίχονοφ για να παίξει τον πρωταγωνιστή πράκτορα, Μαξ Ότο φον Στερλιτζ.

Η άλλη τεράστια επιτυχία της Λιόζνοβα, ήταν πως έπεισε τον σοβιετικό συνθέτη Μιχαήλ Ταρίβερντιεφ να γράψει τη μουσική της σειράς. «Η μουσική του Ταριβέρντιεφ φέρνει στην επιφάνεια τον χαρακτήρα του ήρωα» λέει ο μουσικός και παραγωγός Στέφεν Κοέιτς. «Ένας από τους λόγους που ακούμπησε το σοβιετικό κοινό εκείνη την εποχή, ήταν η μουσική απώλειας και χωρισμού. Σε στοιχειώνει, είναι μαγική με ξετρέλανε αμέσως» λέει ο ίδιος. «Ήρθα σε επαφή με τη χήρα του, Βέρα και γίναμε φίλοι». Ο Κοέιτς επανεκδίδει αυτή την εποχή τη δουλειά του Ταριβέρντιεφ από την εταιρεία του, ενώ έχει οργανώσει την μαραθώνια προβολή του «17 στιγμές της Άνοιξης» στο Λονδίνο, τον επόμενο μήνα. «Ένας από τους λόγους που η σειρά στέκεται μέχρι και σήμερα» εξηγεί «είναι ότι διατηρεί μια ατμόσφαιρα φόβου, ότι οι άνθρωποι συνεχώς παρακολουθούνται».

«Ο Μιχαήλ δεν είχε ενθουσιαστεί που θα δούλευε σε μια σειρά με κατασκόπους» δηλώνει η Βέρα. «Όμως καταλάβαινε ότι υπήρχαν δυνατότητες. Η πλοκή χρειαζόταν ένα συνεχές μουσικό θέμα. Συμφώνησε να εργαστεί πάνω σε αυτό, αφού είχε βρει τις απαντήσεις. Γνώρισε ένα πράκτορα, ανακάλυψε τις λεπτομέρειες της προσωπικής του ζωής, που είχε νοσταλγία για την μακρινή του πατρίδα».

Στη σειρά, υπάρχει μια εξάλεπτη σκηνή κατά την οποία ο ήρωας Στίρλιτζ και η σύζυγός του συναντώνται σε ένα γερμανικό καφέ. Δεν ανταλλάζουν λέξη: Στη σκηνή ακούγεται μόνο το πιάνο του Ταριβέρντιεφ που «κλαίει». Η σκηνή είναι βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα. Οι σοβιετικοί πράκτορες που δούλευαν στο εξωτερικό πολύ συχνά θα συναντούσαν τους αγαπημένους τους, όμως δεν μπορούσαν να επικοινωνήσουν μαζί τους.

Η σκηνή, λέει η Ντίνα Νιούμαν «μιλούσε απευθείας στην καρδιά των Σοβιετικών. Υπάρχει μια ψυχράδα στη σειρά. Μεγάλο κομμάτι της καλυπτόταν από πολεμικές σκηνές που απέσπασαν από τα γερμανικά αρχεία οι Σοβιετικοί. Η συναισθηματική πλευρά του φιλμ, στηριζόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου στη μουσική του Ταριβέντιεφ. Έγινε πτυχή του χαρακτήρα του Στίρλιτζ. Έδινε ψυχή σε έναν άψυχο κόσμο»

«Το βασικό μουσικό θέμα, «Στιγμές», βασίζεται σε ποίημα του Ρόμπερτ Ροζντεστβένσκι, σχετικά με το πως κάθε στιγμή της ζωής του καθενός έχει ιδιαίτερη σημασία».

Από την πρώτη στιγμή που προβλήθηκε στις σοβιετικές τηλεοράσεις, ο Στίρλιτζ έγινε κάτι σαν εθνικός ήρωας. Η απάντηση στον δυτικό Τζέιμς Μποντ. «Είναι μια απάντηση στο πως απεικονιζόταν η KGB στις ταινίες Bond» λέει ο Κοέιτς. «Είναι πολύ διαφορετικός από τον Μποντ. Περνά περισσότερη ώρα αγναντεύοντας από παράθυρα, παρά περνώντας από μέσα τους. Υπάρχει πολύ κάπνισμα και μεγάλη νοσταλγία για την πατρίδα του».

«Θα ήθελα πολύ να ξέρω αν ο Τζον λε Καρέ είδε ποτέ τις «17 στιγμές» λέει ο Τζέρεμι Ντανς. «Ο Στίρλιτζ είναι περισσότερο ένας Τζορτζ Σμάιλι απ’ ότι ένας Ρώσος Τζέιμς Μποντ: μεθοδικός, με κρύο αίμα που παρατηρεί σιωπηλά την ώρα που όλοι οι υπόλοιποι σκάβουν το λάκο τους».

Κάθε χρόνο, η σειρά έπαιζε σε επανάληψη σε όλες τις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, στις 9 Μάη, ημέρα της Αντιφασιστικής Νίκης. Η σειρά θεωρείται ότι τελικώς πέτυχε το σκοπό της, να κάνει πιο ελκυστική στους Σοβιετικούς την KGB και να ενισχύσει την πίστη τους στις μυστικές υπηρεσίες της χώρας. Η σειρά όμως είχε περίεργη πορεία και μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

Το 1991, στην Αγία Πετρούπολη (όπως μετονομάστηκε το Λένινγκραντ), ένας παραγωγός έφτιαξε μια μικρού μήκους ταινίας για έναν τοπικό σύμβουλο, που παλιότερα είχε δουλέψει ως σοβιετικός πράκτορας στην Ανατολική Γερμανία. Μια από τις σκηνές μάλιστα ήταν ολόκληρη μεταφορά από το τέλος των 17 Στιγμών, όταν ο Στίρλιτζ οδηγεί προς το Βερολίνο. Ο Σύμβουλος απεικονίζονταν πίσω από το τιμόνι της GAZ Volga με τη μουσική του Ταριβαντίεφ και το κομμάτι «Somewhere Far Away» να παίζει ως «χαλί» στη σκηνή. Ο ήρωας, στην ταινία του 1991, ταυτιζόταν με τον Στίρλιτζ, ο οποίος με τη σειρά του ταυτίζονταν με τον Πούτιν που είχε και εκείνος υπηρετήσει στην Ανατολική Γερμανία. «Κολλούσε» δηλώνει ο Νιούμαν. «Ο κόσμος άρχισε να ταυτίζει τον Στίρλιτζ με τον Πούτιν. Ο ίδιος ο σημερινός πρόεδρος της Ρωσίας, δεν έχει δηλώσει ποτέ πως ήταν ο Στίρλιτζ που τον ώθησε να γίνει κατάσκοπος. Όμως όταν η σειρά πρωτοεμφανίστηκε ήταν 21 ετών και δυο χρόνια αργότερα κατετάγη στην υπηρεσία.

Ο συσχετισμός των δυο, δεν έκανε καθόλου κακό στον Πούτιν. Το 1999, μια δημοσκόπηση της εφημερίδας «Kommersant» ρωτούσε τους αναγνώστες ποιον ανάμεσα σε διάφορες ιστορικές προσωπικότητες, θα ήθελαν για πρόεδρο της χώρας στις εκλογές της επόμενης χρονιάς. Ο Στίρλιτζ ήρθε δεύτερος, πίσω μόνο από τον στρατάρχη Ζουκόφ, του Κόκκινου Στρατού. Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας κυκλοφόρησε με φωτογραφία του Στίρλιτζ και τίτλο «Πρόεδρος – 2000».

«Απέδειξε ότι η νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η μεγαλύτερη επιτυχία στη διάρκεια της ζωής της Σοβιετικής Ένωσης» λέει ο Νιούμαν. Δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, ελάχιστοι Ρώσοι συσχετίζουν ακόμα τον Στίρλιτζ με τον Πούτιν, όμως η σειρά παραμένει για όλους κομμάτι της σοβιετικής πολιτιστικής κληρονομιάς. «Όλοι θυμούνται ακόμα τις 17 στιγμές, ακόμα και οι έφηβοι» λέει η Βέρα «Σίγουρα μπορεί να μη θυμούνται το όνομα του συγγραφέα, αλλά ξέρουν καλά τη σειρά».

Η σειρά υπάρχει ολόκληρη και με ελληνικούς υπότιτλους στο youtube.

Από reader.gr