«Κάποια στιγμή χτυπήσανε το ακορντεόν – συνεχίσαμε να παίζουμε με το βιολί τ’ αντάρτικα…» – Αλέκος Ξένος, ο συνθέτης της Αντίστασης

Τα χρόνια που πέρασε ο Αλέκος Ξένος στο στρατό θέτουν τις βάσεις για να αλλάξουν «τα πιστεύω και ο προσανατολισμός»του. Ερχεται σε επαφή με το οργανωμένο κομμουνιστικό κίνημα και τη θεωρία του μαρξισμού – λενινισμού. Η δράση που ανέπτυξε στο στρατό τον οδήγησε σε φυλάκιση. «Τα γεγονότα που ακολούθησαν, μου άλλαξαν τελείως τον χαρακτήρα. Μέχρι τότε σκεφτόμουν μόνο τον εαυτό μου. Πώς να πάω με τη μελέτη μου όλο και πιο μπροστά… Ομως, τώρα δεν μου αρκούσε αυτό… Εδώ υπήρχε μεγάλη καταπίεση, δυστυχία, εκμετάλλευση και πόνος… Επρεπε να γνωρίσω και να ξεδιαλύνω αυτές τις τρομερές αντιθέσεις και αδικίες».Οργανώθηκε συνδικαλιστικά στον Πανελλήνιο Μουσικό Σύλλογο. «Δραστηριοποιήσαμε καινούριους ανθρώπους και μελετήσαμε βαθιά τα μουσικά προβλήματα της χώρας, όχι αποκλειστικά μέσα από το στενό πρίσμα των τρεχόντων οικονομικών προβλημάτων…».

«Αν εκφράσεις τη ζωή, το έργο σου θα μείνει. Αν όχι, θα χαθεί» – Αλέκος Ξένος (1912-1995)

Κατά τη διάρκεια του ιταλοελληνικού πολέμου, ο Αλ. Ξένος γράφει την πρώτη του σύνθεση. «Εισαγωγή στη Λευτεριά». «Αυτό είναι ένα έργο πρωτόλειο, χωρίς πολλές αξιώσεις. Αλλά για μένα είναι ένα αγαπημένο παιδί, γιατί φτιάχνοντάς το αισθάνθηκα μια λευτεριά και μια απολύτρωση σπάζοντας και ξεφεύγοντας από τους φραγμούς της καθιερωμένης διδασκαλίας τόσων ωδειακών χρόνων… Μ’ αυτό συμμετείχα σε μια πνευματική αντίσταση ενάντια στον σκοτεινό, κτηνώδη φασισμό».

Ορίζεται γραμματέας – εκπρόσωπος της ΚΟ Μουσικών στην Αχτίδα Διανοουμένων – Καλλιτεχνών του ΚΚΕ. Θεριεύει η αντίσταση του ΕΑΜ μέσα στην Αθήνα. «Δημιουργήσαμε πυρήνες στα διάφορα μουσικά σύνολα, αλλά και σε χώρους όπου υπήρχαν μουσικοί (καθηγητές μουσικής, συνθέτες, ορχήστρες θεάτρου, καμπαρέ, χορωδίες), προχωρούσαμε σε πλατιά στρατολογία μελών του ΕΑΜ. Πολλοί απ’ αυτούς, οι πιο ικανοί, έγιναν μέλη του ΚΚΕ. Σε έναν πολύγραφο του ΠΜΣ τυπώναμε την εφημερίδα μας “Ο Μουσικός”».

Στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής κατορθώνει το κίνημα των μουσικών να αποσπάσει κατακτήσεις: Κρατικοποίηση της Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών. Δημιουργία Οργανισμού Λυρικού Θεάτρου ανεξάρτητου από το Εθνικό Θέατρο. Μονιμοποίηση της Ορχήστρας Ραδιοφωνίας. Δε μένουν όμως εκεί. Σχεδιάζουν τις βάσεις του μουσικού πολιτισμού σε μια λεύτερη Ελλάδα: Συλλογή της λαϊκής και έντεχνης μουσικής. Δημιουργία αρχείων – βιβλιοθηκών. Αναδιάρθρωση της μουσικής Παιδείας. Ενίσχυση της ερασιτεχνικής δημιουργίας και δουλειά υποδομής για την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου του λαού. Ανέγερση μουσικών μεγάρων στις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας.

Το 1943 οι κατακτητές σχεδιάζουν συναυλία στη Λυρική Σκηνή, με συμμετοχή της Ορχήστρας της. Οι μουσικοί του ΕΑΜ βρίσκουν τρόπο να ματαιώσουν τη συναυλία. «Τη μέρα της γιορτής “αρρώστησαν” τα τρομπόνια, οι κόρνες και οι τρομπέτες. Ηταν αρκετό να λείψει σε έργα του Βάγκνερ το βαρύ πυροβολικό…».

Δείτε, σε τρία μέρη,  το ντοκιμαντέρ «Αλέκος Ξένος, ο συνθέτης της Αντίστασης και της Ειρήνης» (1995), της Ρένας Χριστάκη, που είναι αφιερωμένο στην προσωπική, αγωνιστική και καλλιτεχνική διαδρομή του μεγάλου δημιουργού, και στο οποίο αυτοβιογραφείται ο Ζακύνθιος συνθέτης.

Το 1943 ανεβαίνει στο βουνό. Μαζί με άλλους καλλιτέχνες βοηθούν στη συγκρότηση χορωδιών. Κατά τη διάρκεια του πρώτου Πανελλαδικού Συνεδρίου των ανταρτοΕΠΟΝιτών στο Μικρό Χωριό στο Καρπενήσι, καταφέρνουν να συλλέξουν 180 αντιστασιακά τραγούδια απ’ όλη την Ελλάδα. «Τραγούδια που ξεπηδούσαν από άγνωστους λαϊκούς αγωνιστές και γνωστούς μουσικούς… Αφού τα έμαθα στους αντάρτες ΕΠΟΝίτες, τους έδωσα οδηγίες πώς να τα διασώσουν δημιουργώντας αυτοσχέδιες χορωδίες στις ανταρτοομάδες και τις ΕΠΟΝίτικες λέσχες». Αυτό το αρχείο, που δημιουργήθηκε σε αυτές τις συνθήκες και περιείχε έξι δίσκους, γύρω στα 100 τραγούδια και άλλα ντοκουμέντα του αγώνα, έπεσε στα χέρια της Ασφάλειας σε μια επιδρομή στο σπίτι του συνθέτη. «Αυτόν τον φάκελο, κάθε φορά που με καλούσαν για αποκήρυξη των ιδεών μου, τον επιδείκνυαν σαν ντοκουμέντο αντεθνικής δράσης…».

Στο βουνό λαμβάνει μέρος σε παραστάσεις κουκλοθεάτρου και στο Θέατρο του Βουνού. Γράφει τραγούδια που αγαπήθηκαν και τραγουδήθηκαν από το λαό, όπως «Ο ύμνος της Αλληλεγγύης», «Ο Υμνος της ΕΠΟΝ», «Το τραγούδι του Αρη», «Τραγούδι για τ’ Αετόπουλα». Στην ορκωμοσία της Κυβέρνησης του Βουνού παρουσίασε τον μελοποιημένο από τον ίδιο «Υμνο της ΠΕΕΑ».

Είναι χαρακτηριστικά αυτά που γράφει για το αντιστασιακό τραγούδι. «Ποτέ στην Ελλάδα το τραγούδι σαν μέσο διάδοσης των πιο πλατιών λαϊκών ελπίδων (…) δε γνώρισε αυτή την άνθηση, δεν τραγουδήθηκε από τόσους ανθρώπους. Ποτέ δεν ήταν τόσο δεμένο σ’ ένα πανανθρώπινο αδελφικό αγκάλιασμα με τους άλλους λαούς, ποτέ δεν τραγουδήθηκε από τόσο πολυπρόσωπες χορωδίες, όπως στις πόλεις την περίοδο της απελευθέρωσης».

Τις 33 ηρωικές μέρες του Δεκέμβρη του 1944, η Οργάνωση των μουσικών, όπως αφηγείται ο συνθέτης, έκανε μικρά γκρουπ που τα έστελνε στο πεδίο της μάχης για να εμψυχώνουν τους αντάρτες. Σ’ ένα απ’ αυτά ήταν και ο ίδιος. «Πήγαμε στου Ψυρρή, όπου ήταν ένα εγγλέζικο τανκ που χτυπούσε συνεχώς… Κάποια στιγμή χτυπήσανε το ακορντεόν – συνεχίσαμε να παίζουμε με το βιολί τ’ αντάρτικα». Η σουίτα για έγχορδα «Λαφίνα» (1945) είναι βαθιά επηρεασμένη από τα γεγονότα του Δεκέμβρη.

Το 1944 αρχίζει να γράφει τη «Συμφωνία της Αντίστασης», που την ολοκληρώνει το 1946. Θα παιχτεί ολοκληρωμένη στην Ελλάδα το 1979. Το 1947, λόγω των ιδεών και της δράσης του, απολύεται από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και το 1950 από την Ορχήστρα του ΕΙΡ. Το κυνηγητό συνεχίζεται και στα χρόνια της χούντας των συνταγματαρχών, όπου απολύεται από την Ορχήστρα της Λυρικής. Για να επιβιώσει αναγκάζεται να δουλέψει στο ελεύθερο επάγγελμα, σε άσχημες συνθήκες, επιβαρύνοντας την υγεία του.

Το 1952 βραβεύεται στο Φεστιβάλ της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Νεολαίας, στο Βουκουρέστι, για τη «Συμφωνία της Αντίστασης». Την ίδια χρονιά από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας μεταδίδεται το τραγούδι του «Εμπρός», σε ποίηση Κωστή Παλαμά, από τη Χορωδία του Κόκκινου Στρατού. Τα επόμενα χρόνια συνεχίζει να γράφει συμφωνικά έργα («Νέοι Σουλιώτες», «Σπάρτακος», «Προμηθέας», Συμφωνία αρ. 2), μουσική για θεατρικές παραστάσεις και τραγωδίες («Φουέντε Οβεχούνα», «Μήδεια», «Καπετάν Μιχάλης» κ.ά.). Μελοποιεί ακόμα ποιήματα των Σικελιανού, Καβάφη, Ρώτα, Βρεττάκου, Ρίτσου, Σολωμού, Κάλβου.

Ο δημιουργός «έφυγε» από τη ζωή στη 1 Σεπτέμβρη του 1995, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο μουσικό έργο – παρακαταθήκη.