Νίκος Κορδέλης: Η πειραματική σκηνή είναι γέννημα μιας εποχής έντονων πολιτικών και κοινωνικών ασφισβητήσεων

Ο Νίκος ήταν απο τις ευχάριστες εκπλήξεις της στήλης. Στην αρχή ήμουν διστακτική για το πως θα μπορούσε να κυλήσει η κουβέντα μας. Τρόμαζα πως θα με πήγαινε στα βαθιά της avant-garde jazz μουσική και θα μ’ άφηνε εκεί στα άπατα να επιπλέω ανάμεσα σε πρωτάκουστα πράγματα και δυσνόητες αμπελοφιλοσοφίες για το τι είναι και τι θέλει να πει η συγκεκριμένη σκηνή.

Ευτυχώς για μένα συνάντησα ένα γήινο μουσικό, έναν πολύ ώριμο άνθρωπο ο οποίος με ανοιχτές κεραίες απέναντι στα καθημερινά δρώμενα, που δεν ”κωφεύει” μέσα σε δυσαρμονικούς ήχους και δεν χάνει το στόχο του περιπλανώμενος μέσα σε βαθυστόχαστα νοήματα.

Δραστήριος μουσικός και άνθρωπος είναι το ”ιδανικό” πρότυπο του σύγχρονου καλλιτέχνη. Ασχολείται ενεργά με την πολιτική, δίνει αγώνα για την καταπολέμηση των ναρκωτικών στις γειτονιές της Αθήνας και συντάσσεται ενάντια στην γενοκτονία των Παλαιστινίων από τους Ισραηλινούς.

Πώς ξεκίνησες την μουσική σου διαδρομή;

Περίπου στα 11- 12 απέκτησα μια κλασική κιθάρα αλλά τότε δεν με πολύ τράβηξε. Ο τρόπος που διδάσκεται η κλασική μουσική είτε σε ένα Ωδείο είτε με δάσκαλο στο σπίτι όπως έγινε με εμένα περισσότερο απομακρύνει τα παιδιά από την κλασική παιδεία και ενδεχομένως και την ίδια την μουσική εντέλει.

Η κυρίαρχες τάσεις στην κλασική παιδεία αποστεώνουν τη μουσική εμπειρία. Στην προεφηβεία την αποστρέφεσαι. Πέρασα γρήγορα στην ηλεκτρική κιθάρα, ακούγοντας πολύ ροκ μουσική. Την ηλεκτρική την διδάχτηκα σε Ωδείο και χάρις στο πρόγραμμα του ήρθα σε επαφή με την τζαζ μουσική..

Είχες αισθανθεί πως η μουσική θα γίνει το μελλοντικό σου επάγγελμα;

Δεν το είχα στο μυαλό μου τότε.. Όσο έμπαινα μέσα στο κόσμο της τζαζ μουσικής, άρχισα σιγά σιγά να συνειδητοποιώ μέσα μου πως ίσως να γίνει κάποια στιγμή και επάγγελμα. Μ’ άρεσε ο αυτοσχεδιασμός και η ριζική δημιουργικότητα που συμπεριλάμβανε. Κάπου στο Λύκειο καταστάλαξα πως αυτό θέλω να σπουδάσω..

Ωστόσο δεν κατέληξες ”στη γνωστή παραδοσιακή τζαζ”, αλλά πήγες σε ένα ιδιαίτερο είδος αυτής ...

Ναι, προσωπικά με εξίταρε σαν είδος η ελεύθερη αυτοσχεδιαστική πειραματική τζαζ σκηνή. Καταλαβαίνω πως για πολλούς ανθρώπους το πρώτο άκουσμα ξενίζει. Αυτό συμβαίνει έτσι και αλλιώς με πολλά πράγματα στην ζωή μας, αν το σκεφτούμε, πχ την πρώτη φορά που κάποιος ήπιε ουίσκι ή έφαγε ένα καυτερό φαγητό, μπορεί να μην του άφησε θετική εντύπωση. Με αυτό τον τρόπο μπορεί κάποιος τις πρώτες φορές που θα έρθει σε επαφή με τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό να μην του αρέσει, όμως όταν αποφασίσει να αφεθεί και να απογυμνώσει την αισθητική του από τις κυρίαρχες τάσεις ανακαλύπτει ένα καινούργιο τρόπο αξιολόγησης.

Είναι ένα είδος που στους ανθρώπους τους οποίους αρέσει συναντώ δύο γνώμες αντιφατικές θα έλεγα: Κάποιοι θα πουν πως αυτή η σκηνή τους βγάζει κάτι το αταβιστικό. Σε γυρίζει σε μια κατάσταση χωρίς ειρμό ή λογική. Σπάει τα καθιερωμένα πλαίσια που προσλαμβάνεις ένα έργο, σπάει κανόνες, δίνει μια ελευθερία στο κοινό σε πολλαπλές ερμηνείες, έρχεται κοντά με τα ένστικτα που όλοι κρύβουμε μέσα μας γι αυτό είναι ίσως σαν μουσική σκηνή αταξική και τα μηνύματα της αφορούν τους πάντες και κάποιοι άλλοι το θεωρούν το ακριβώς αντίθετο: Είναι υψηλή τέχνη, όπου ο άλλος πρέπει να έχει ψαχτεί μέσα του σε όλα τα επίπεδα ώστε να την κατανοήσει , ταυτίζεται με το χώρο της αριστεράς και με το κομμάτι εκείνο της νομενκλατούρας ή της διανόησης.

Ναι, μπορεί να υπάρχουν τέτοιες ”ακραίες” θεωρήσεις γύρω από αυτή πειραματική αυτοσχεδιαστική σκηνή γιατί και οι όροι είναι αρκετά μπερδεμένοι οπότε συχνά τα πράγματα περιπλέκονται στα νοήματα τους και πάνω και κάτω από την σκηνή.

Έχουμε χρησιμοποιήσει όρους όπως ελεύθερος αυτοσχεδιασμός, πειραματική τζαζ στην συζήτηση μας αλλά κάθε λέξη ξεχωριστά αναφέρεται σε κάτι διαφορετικό το όποιο αν απομονωθεί δίνει μια άλλη σκηνή, μια άλλη εκδοχή της νέας μουσικής, όπως έχει επικρατήσει να λέγεται τα τελευταία χρόνια.

Υπάρχει ορθολογικός πυρήνας και στις δύο αυτές αντιλήψεις. Η επιστροφή στο αρχέγονο, η επανένωση του ανθρώπου με τη βιολογική πλευρά δεν πρέπει να νοείται ως μια απλή κίνηση προς τα πίσω, αλλά ως μια επάνοδος σε αυτές τις πλευρές της ύπαρξής μας με μια νέα ποιότητα, έχοντας αφομοιώσει τις ανθρώπινες ιδιαιτερότητες. Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε και με τη μουσική μας, και όχι να αναπαραγάγουμε αταβισμούς ή δασκαλίστικους ελιτισμούς.

Φυσικά, υπήρξαν και υπάρχουν έργα τα οποία υποπίπτουν στις κατηγορίες που περιγράφεις, αλλά αυτό είχε να κάνει με τον τρόπο έκφρασης του εκάστοτε καλλιτέχνη και όχι με κάποιο καταστατικό στοιχείο της πειραματικής μουσικής.

Η πειραματική σκηνή είναι γέννημα μιας εποχής έντονων πολιτικών και κοινωνικών αμφισβητήσεων, οπότε θα ήταν δύσκολο ”το πολιτικό” και ”τα κοινά κοινωνικά ζητήματα” που εξέφραζε να μην τα απευθύνεις σε πολλούς αλλά σε λίγους και εκλεκτούς..

Σήμερα, αυτή η σκηνή αναβιώνει έντονα.. Πιστεύεις πως οι σημερινές πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες ευνοούν αυτή την αναβίωση;

Σίγουρα. Η free jazz γεννήθηκε στα τέλη του ’50 και απογειώθηκε στις δύο επόμενες δεκαετίες. Ήταν δεκαετίες με έντονο το στοιχείο της σύγκρουσης μεταξύ παλιού και νέου. Υπήρξαν κινήματα όπως το φυλετικό κίνημα στην Αμερική και η εμφάνιση των Μαύρων Πάνθηρων. Καμία άλλη μουσική σκηνή δεν είχε καταφέρει να πιάσει τόσο έντονα τον σφυγμό εκείνης της πολιτικής στιγμής, χωρίς φυσικά να κλείνουμε τα μάτια στο πώς εκφράστηκαν όλα αυτά από τη ροκ και άλλες μορφές δημοφιλούς μουσικής την εποχή αυτή, παράγοντας και αριστουργήματα. Η εκτίμηση μου όμως είναι ότι ο τρόπος με τον οποίο εκφράστηκε η συγκυρία από τη μουσική που συζητάμε ήταν ο πιο καίριος, αλλά και ο πιο ζωντανός.

Στο σήμερα, έπειτα από μια περίοδο στην οποία έδιναν και παίρναν τα ιδεολογήματα περί τέλους της ιστορίας, μια συγκυρία στην οποία η Ελλάδα βρέθηκε να παραμυθιάζεται ότι μπήκε στο “κλαμπ των ισχυρών”, βρισκόμαστε πάλι αντιμέτωποι με τα ίδια ζητήματα. Η εκμετάλλευση , η φτώχεια, οι διακρίσεις αναδύονται στην επιφάνεια το ίδιο και η ανάγκη η πειραματική σκηνή να αρθρώσει λόγο για αυτά τα ζητήματα.

Υπάρχει πραγματική ανανέωση αυτής της μουσικής σκηνής σήμερα ή υπάρχει ένα αναμάσημα νοημάτων πάνω στην σκηνή προηγούμενων ετών;

Είναι μια μεγάλη συζήτηση αυτό που ρωτάς. Η ερώτηση πιο σωστά τίθεται ως εξής ”Μήπως τελικά αυτό που θέλουμε να παίξουμε δίχως περιορισμούς καταλήγει να γίνεται ένα συγκεκριμένο στυλ ;”

Ναι, συχνά καταλήγει να γίνεται μια συγκεκριμένη μανιέρα. Δεν είναι απαραίτητα κακό αυτό, αλλά εύλογα μπορεί να τεθεί το ερώτημα “Άρα για ποιο πειραματσμό ή ποια ελευθερία μιλάμε;”. Θεωρώ πως μόνο αν κατανοήσουμε την επιρροή από το πλούσιο φάσμα μουσικών γλωσσών που έχουμε στη διάθεση μας ως κάτι σύμφυτο με την εξέλιξη της δημουργικότητάς μας μπορούμε να βγούμε από το αδιέξοδο και να σταματήσουμε να κυνηγάμε τους ανεμόμυλους της πρωτοτυπίας ως αυτοσκοπό.

Πριν περάσουμε στην έντονη πολιτική σου δράση να πούμε τα projects τα οποία τρέχεις ή πρόκειται να τρέξεις το επόμενο διάστημα;

Πέρα από ad hoc παιξίματα με διάφορους συνδυασμούς μουσικών, που είναι πάντα μέσα στο πρόγραμμα του αυτοσχεδιαστή, αυτή την περίοδο έχω επιλέξει να προχωρήσω το σόλο παίξιμό μου, οπότε έχω κάνει κάποιες παραστάσεις σε αυτή την κατεύθυνση.

Επιπλέον, έχω ολοκληρώσει μια δισκογραφική δουλειά με τον Γιώργο Κοκκινάρη και το Γιάννη Αράπη και είμαστε σε φάση προετοιμασίας της κυκλοφορίας.

Ένα τρίτο project που δουλεύω, είναι ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα μουσικού αυτοσχεδιασμού για μέλη προγραμμάτων απεξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες, το οποίο εδράζεται στην δική μου συμμετοχή ως εθελοντής στα προγράμματα του ΚΕΘΕΑ. Συμμετέχω ενεργά στο πρόγραμμα MOSAIC το οποίο είναι πρόγραμμα του ΚΕΘΕΑ για μετανάστες και πρόσφυγες και εκκινώντας από αυτές τις εμπειρίες μέσω των προγραμμάτων θέλω να υλοποιήσω αυτό το πρόγραμμα για αυτές τις ευαίσθητες ομάδες.

Με αυτό πρόγραμμα σε ποιους θα απευθυνθείτε κυρίως;

Θα είναι για μέλη θεραπευτικών ομάδων, κατά προτίμηση σε στεγνά προγράμματα. Βρίσκομαι στην διαδικασία συγγραφής κάποιων κειμένων και υλοποίησης της όλης διαδικασίας. Πιστεύω πως μόνο μέσα από την κοινότητα μπορεί ένα εξαρτημένο άτομο να επανενταχθεί στην κοινωνία γιατί ουσιαστικά η εξάρτηση τι είναι; Είναι η διάρρηξη των δεσμών του με την κοινωνία.

Είναι επιλογή τα ναρκωτικά ή θα μπορούσε ο καθένας μας να βρεθεί σε αυτή την θέση;

Σίγουρα δεν είναι επιλογή του καθενός το τι ζει στην καθημερινότητά του. Δεν έχει να κάνει μόνο με την προσωπικότητα. Η σημερινή κοινωνία δεν δίνει ευκαιρία σε άτομα, κυρίως, χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων να ενταχθούν σε αυτή επομένως πολλά μοντέλα αντικοινωνικής συμπεριφοράς αναπαράγονται από τα ίδια τα βιώματα.

Πιστεύεις και εσύ σε αυτόν τον διαχωρισμό περί σκληρών ή μαλακών ναρκωτικών;

Σε καμία περίπτωση. Δεν μπορεί να ισχύσει ένα τέτοιος διαχωρισμός. Μπορεί από ιατρικής πλευράς κάποιος να πει ότι το χόρτο κάνει λιγότερο κακό από την ηρωίνη, το θέμα των ναρκωτικών όμως είναι πολυπαραγοντικό και πέρα από την ιατρική πλευρά έχει την κοινωνική, την πολιτική, την οικονομική, την ψυχολογική.

Υπάρχουν διάφορες εικόνες των ναρκωτικών και της εξάρτησης και πολλοί άνθρωποι μαγεύονται από κάποιες πλευρές αυτής. Υπάρχουν οι σκληρές εικόνες των ναρκομανών στο κέντρο της Αθήνας, υπάρχει η ”ρομαντική εικόνα” του εξαρτημένου διανοούμενου που κάνει ναρκωτικά από ”άποψη” και υπάρχει και ο κόσμος των σκληρών ακριβών ναρκωτικών των clubs και των βιλών.. Πολλοί αποφεύγουν τις πρώτες εικόνες, αλλά αγκαλιάζουν την δεύτερη ή τρίτη ανεξαρτήτως πολιτικού πρόσημου..

Αυτό τι αποδεικνύει; Πως το θέμα των ναρκωτικών είναι εξίσου ζήτημα ταξικό. Ο πλούσιος έχει το ντίλερ του που του φέρνει ”καθαρό πράγμα’.. Έχει την δυνατότητα να ξεφύγει μέσω ακριβών ατομικών προγραμμάτων. Ο φτωχός πιθανότατα να πεθάνει προσπαθώντας, αν δεν ενταχθεί σε ένα ομαδικό πρόγραμμα…

Μπορεί να υπάρχουν χώροι που εντάσσουν τους εαυτούς τους στην αριστερά και να δείχνουν ανοχή έως και στήριξη στις λογικές και τις πολιτικές που ρομαντικοποιούν τη χρήση, αλλά τέτοια Αριστερά εγώ δε γνωρίζω. Η αριστερά που ξερό και στην οποία ανήκω είναι εναντίον της ναρκο-κουλτούρας , εναντίον των ιμπεριαλιστικών πολέμων οι οποίοι διευκολύνουν σε πολλές περιπτώσεις το εμπόριο των οπιούχων ουσιών, προάγει τον αθλητισμό, την υγεία των νέων .. Είναι μια αριστερά που παρακινεί ένα νέο άτομο να μιλήσει για δύσκολα θέματα στο χώρο της εκπαίδευσης και της δουλειάς του, να βρει πληρότητα στην αποκατάσταση των κοινωνικών δεσμών, όχι στη διάρρηξή τους.

Ποια είναι η γνώμη σου για τα κέντρα ελεγχόμενης χρήσης;

Χωρίς να είμαι ειδικός, θα πω ότι έχει να κάνει με το συνολικό πλαίσιο στο οποίο το μέτρο αυτό εντάσσεται. Θα είχε θέση στο πλαίσιο μιας συνολικότερης αντιναρκωτικής πολιτικής, με έμφαση στην πρόληψη και τα στεγνά προγράμματα. Σαν στάδιο ώστε αυτοί που είναι να βγουν από τα ναρκωτικά να μπορούν να έχουν καθαρές σύριγγες για ένα διάστημα ώστε να μην κολλούν ασθένειες όπως ηπατίτιδα ή aids. Ξέρουμε ότι αυτό δε συμβαίνει, άρα το μέτρο στις παρούσες συνθήκες μόνο ως κακό μπορεί να αξιολογηθεί.

Αυτό το οποίο ζητούν ουσιαστικά δεν είναι να βοηθήσουν με τις πιάτσες τους τοξικομανείς, αλλά ”να καθαρίσουν” την Αθήνα και να εκμεταλλευτούν περιοχές του κέντρου.Δεν λύνουν το πρόβλημα απλά κρύβουν το πρόβλημα.

Είσαι ενεργός και στο κίνημα για την υποστήριξη της Παλαιστινιακής Αντίστασης. Πες μας δυο λόγια…

Ο ελληνικός λαός έχει χρόνια παράδοση φιλίας και αλληλεγγύης με τον παλαιστινιακό, και το σχετικό κίνημα είχε ανέκαθεν σημαντική παρουσία. Η προσπάθειες που γίνονται αυτή την περίοδο έχουν το χαρακτήρα να αναδείξουν για ποιο λόγο ακριβώς η ήττα των σχεδίων της Αυτοκρατορίας (άρα και του σιωνισμού) στη Μ. Ανατολή έχουν κομβική σημασία για την απελευθέρωση και του ελληνικού λαού από τα δεσμά του ιμπεριαλισμού, ποια πλευρά της – καθόλου ενιαίας – παλαιστινιακής αντίστασης εξυπηρετεί αυτό το σκοπό, καθώς και ποιες είναι οι υλικές βάσεις της ιμπεριαλιστικής πολιτικής (πχ το ενεργειακό). Υπάρχουν, δηλαδή, αρκετές συλλογικότητες και πρωτοβουλίες που δουλεύουν για την υπέρβαση του απλού και αόριστου “φιλειρηνισμού” στο φιλοπαλαιστινιακό και ευρύτερα στο αντιιμπεριαλιστικό κίνημα.

Είδαμε φέτος τις διαμαρτυρίες για την Eurovision στο Ισραήλ, ωστόσο σε μεγαλύτερο σύνολο των καλλιτεχνών επικράτησε μια σιωπή.. Γιατί πιστεύεις πως συνέβη αυτό;

Δεν έχω αυτή την εικόνα. Έχω δει να κινητοποιούνται καλλιτέχνες που δεν το περίμενα πως θα έπαιρναν θέση υπέρ της Παλαιστίνης, όπως π.χ η Σακίρα.

Ναι αλλά η Σακίρα έχει αραβική καταγωγή άρα θα ήταν λίγο οξύμωρο να μην συντάσσεται υπέρ της Παλαιστίνης ..

Και όμως θα μπορούσε να είχε διαφορετική θέση.. Οι Ισραηλινοί ”παίζουν” πολύ με τους Άραβες από χώρες που συνεργάζονται μαζί τους για να δικαιολογήσουν το τι συμβαίνει σήμερα στη περιοχή της Παλαιστίνης. Υπάρχουν Παλαιστίνιοι πολίτες του Ισραήλ, που τους έχουν δοθεί προνόμια..

Ο θεσμός της Eurovision κάθε χρόνο έχει εκατομμύρια θεατές από ολόκληρο το κόσμο, οπότε δεν είναι μια απλή μουσική βραδιά.Τα τελευταία χρόνια έχουν ξεπλυθεί πάνω στην σκηνή η ακροδεξιά και φέτος το απαρτχάιντ της Παλαιστίνης.

Υπάρχει μια ευαισθησία να μιλήσει κάποιος γύρω από τα θέματα του Ισραήλ.. Στο δημόσιο λόγο είναι πολύ εύκολο να χαρακτηριστείς αντισημίτης μια κατηγορία που εύκολα δίνεται σε πολλούς..

Λανθασμένα. Η ιδέα να δημιουργηθεί ένα κράτος Εβραίων και να απομονωθούν από τους υπόλοιπους είναι σκανδαλωδώς αντισημιτική. Οι προοδευτικοί Εβραίοι ανέκαθεν πάλευαν για την ένταξη τους στις κοινωνίες. Τώρα βλέπεις κάποιους να υπερασπίζονται ένα κράτος και να το επεκτείνουν σκανδαλωδώς δεκαετίες τώρα, το οποίο στην βάση του δημιουργήθηκε ώστε να τους μαντρώσουν τους ίδιους μέσα..

Το κράτος του Ισραήλ δεν έχει καμία νομική υπόσταση. Δεν έχει ούτε σύνορα.. Έχει δημιουργηθεί στα μέτρα και στα σταθμά των ιμπεριαλιστών.

Ναι αλλά στην σημερινή πολιτική σκηνή το Ισραήλ παίζει σημαντικό ρόλο στην περιοχή.. Κάθε άλλο παρά μάντρα είναι.. Βλέπουμε να υπάρχει ανάπτυξη, start -ups ..

Ναι, γιατί έχει αποδεχτεί να λειτουργεί σαν μια μεγάλη στρατιωτική βάση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων και γι’ αυτό του ”χαϊδεύουν τα αυτιά”. Οι στρατιώτες μέσα στο φρούριο της Αυτοκρατορίας πρέπει να είναι χαρούμενοι…

Δεν φταίνε και τα αραβικά κράτη που δεν βοηθούν το Παλαιστινιακό κράτος; Ρητορική ερώτηση, είναι γνωστό γιατί δεν συμβαίνει…

Δίπλα στην Παλαιστίνη συντάσσονται αραβικές χώρες, όπως η Συρία και ο Λίβανος, αλλά και μη αραβικές δυνάμεις της περιοχής όπως το Ιράν. Βλέπουμε πως οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έχουν προσπαθήσει μέσα στις δεκαετίες να ελέγξουν αυτές τις χώρες με ευθείες ή δια αντιπροσώπων επεμβάσεις, με κυβερνήσεις ανδρείκελα, με εμπάργκο, με οικονομικές και διπλωματικές κυρώσεις. Η Συρία έχει πόλεμο 7-8 χρόνια, ο Λίβανος για χρόνια ήταν σε μια έκρυθμη κατάσταση ..

Στις χώρες της Αραβικής Άνοιξης είδαμε πως οι κυβερνήσεις που πήραν την εξουσία αμέσως μετά ήταν καθαρά ελεγχόμενες από τις Η.Π.Α και Ε.Ε

Σε ότι αφορά την Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα είναι χώρες συνεργαζόμενες με την Αμερική και βλέπουμε πως καλύπτουν τους δικούς τους πολέμους π.χ στην Υεμένη.

Υπάρχει ελπίδα η κατάσταση της Παλαιστίνης να βελτιωθεί ποτέ; Γιατί να λυθεί είναι πολύ δύσκολο..

Για να λυθεί πρέπει να αναπτυχθεί ένα ισχυρό κίνημα, να δυναμώσουν οι αντι-ιμπεριαλιστικές φωνές, να κινητοποιούνται μάζες που θα διεκδικούν πράγματα στο δημόσιο χώρο ώστε να δημιουργηθεί το αντίπαλο δέος έναντι του ιμπεριαλισμού. Ζωτικής σημασίας είναι αυτή τη στιγμή και η σθεναρή αντίσταση στα σχέδια των ιμπεριαλιστών που προβάλλουν χώρες όπως η Συρία και το Ιράν, που μαζί με τη λιβανέζικη Χεζμπολάχ συγκροτούν τον Άξονα της Αντίστασης απέναντι στην αυτοκρατορία των ΗΠΑ.

Έτσι θα λυθεί..Τώρα στην φάση που είμαστε να βελτιωθεί σημαίνει να κρατηθεί μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στις δυνάμεις που στέκονται δίπλα και απέναντι στην Παλαιστίνη. Όσο μπορούμε να τους χαλάμε με τον ξεσηκωμό μας την ”μαγιά” του ιμπεριαλιστικού μπλοκ.

Οι απαντήσεις που δίνουν οι συνεντευξιαζόμενοι απηχούν τις προσωπικές τους απόψεις και οι ίδιοι φέρουν την αποκλειστική ευθύνη γι αυτές.