Ντμίτρι Σοστακόβιτς: «Η πραγματική μουσική είναι πάντα επαναστατική»

O Σοβιετικός μουσικοσυνθέτης Ντμίτρι Ντμιτρίεβιτς Σοστακόβιτς, γεννήθηκε στις 25 του Σεπτέμβρη 1906 στην Πετρούπολη και έφυγε από τη ζωή στις 9 Αυγούστου 1975 στη Μόσχα.

Το έργο του συγκαταλέγεται στα καλύτερα της μουσικής τέχνης κατά τον 20^ο αιώνα. Στις συνθέσεις του έστρεφε πάντα την προσοχή του σε θέματα και μορφές  μεγάλης σοσιαλιστικής σημασίας και απεικόνιζε τις σημαντικότερες πλευρές της πραγματικότητας της εποχής του. Κεντρική θέση στα έργα του κατέχουν οι συμφωνικές συνθέσεις που διακρίνονται για την μεγάλη δραματική ένταση.

Ντμίτρι Ντμιτρίεβιτς Σοστακόβιτς (1906-1975)

Η Πρώτη  Συμφωνία του ανέβηκε στη Μεγάλη Αίθουσα της Φιλαρμονικής του Λένινγκραντ το 1926, ενώ το 1927 σύνθεσε ένα συμφωνικό έργο για τη 10^η επέτειο της Οχτωβριανής Επανάστασης.

Το 1928 ολοκλήρωσε την όπερα  Η Μύτη. Το  1929 θα γράψει τη μουσική για την παράσταση του έργου του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι Ο Κοριός και θα παρουσιάσει την Τρίτη Συμφωνία, Της Πρωτομαγιάς, γραμμένη πάνω σε ποίηση του Σεμιόν Κιρσάνοφ.

Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς ανήκει στους πρωτεργάτες της σοβιετικής κινηματογραφικής μουσικής, έχοντας γράψει μουσική και τραγούδια για περισσότερες από 35 ταινίες, μεταξύ άλλων και της πρώτης σοβιετικής ταινίας με ήχο Τα Χρυσά Βουνά (1931).

Το 1934 ανεβαίνει η Λαίδη Μάκβεθ και το 1935 το Φωτεινό Ρυάκι, μουσική για μπαλέτο. Το 1937 συνθέτει την Πέμπτη Συμφωνία και το 1939 την Έκτη. Την ίδια χρονιά του απονέμεται  το Παράσημο της Κόκκινης Σημαίας της Εργασίας για τη μουσική του στον κινηματογράφο. Το 1940 ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς σύνθεσε το Κουιντέτο για Πιάνο, για το οποίο το 1941 του απονεμήθηκε το Βραβείο Στάλιν (για τις διακρίσεις του συνολικά δες στο τέλος).

Η επίθεση των χιτλερικών κατά της ΕΣΣΔ βρίσκει τον Σοστακόβιτς στο Λένινγκραντ, στο οποίο θα αφιερώσει την επική  Έβδομη Συμφωνία του.

Το 1942 ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς θα τιμηθεί για δεύτερη φορά με το Βραβείο Στάλιν, το 1946 με το Βραβείο Λένιν ως κορυφαίος καθηγητής του Ωδείου της Μόσχας, το 1949 θα εκλεγεί στη Σοβιετική Επιτροπή Ειρήνης και το 1950 θα ξαναεκλεγεί βουλευτής του Ανώτατου Σοβιέτ της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Το 1954 η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης, με διευθυντή τον Δημήτρη Μητρόπουλο ανεβάζει την Δέκατη Συμφωνία του Ντμίτρι Σοστακόβιτς. Το 1958 του απονέμεται ξανά το Βραβείο Λένιν και δυο χρόνια αργότερα η Κομματική Οργάνωση του Συνδικάτου Συνθετών θα τον δεχτεί  ως δόκιμο μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ).

Το τρίτο μέρος της Εντέκατης Συμφωνίας του Σοστακόβιτς, στη μελωδία του οποίου τραγουδήθηκε το πασίγνωστο αντάρτικο τραγούδι Επέσατε θύματα…

Το 1961 εντάσσεται στο ΚΚΣΕ και ολοκληρώνει τη Δωδέκατη Συμφωνία του. Το 1963, ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς θα εκλεγεί επίτιμο μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσικής της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Στις δεκαετίες του ’60 – ’70 θα γράψει φωνητικές σουίτες για μουσική δωματίου.

Το έργο και η συνολική διαδρομή του Ντμίτρι Σοστακόβιτς έχουν τεράστια βαρύτητα για τη σοβιετική μουσική και για τη μουσική όλου του κόσμου.

∞

«Κάθε φορά που η ανθρωπότητα κάνει ένα βήμα προς τα μπρος, οι μουσικοί είναι στην πρώτη γραμμή, ανάμεσα στους σημαιοφόρους.»

Ντμίτρι Σοστακόβιτς – Για τη μουσική

Είναι δύσκολο να μιλήσεις για τη μουσική. Μόνο όσοι είναι προικισμένοι με ειδικό ταλέντο μπορούν να το κάνουν. Αλλά ακόμα και τα πιο εμπνευσμένα λόγια για τη μουσική δεν μπορούν να εκφράσουν τον απεριόριστο πλούτο της. Καμιά λέξη δεν μπορεί ν’ αγγίξει την ψυχή του ακροατή έτσι όπως η μουσική. Αυτό είναι λογικό, γιατί αν η μουσική μπορούσε να μεταδώσει μονάχα τόσα και τα ίδια όσα ο ανθρώπινος λόγος, δεν θα είχε ανάγκη ύπαρξης. Οι διάφορες μορφές τέχνης ―λογοτεχνία, μουσική, ζωγραφική, γλυπτική― συμπληρώνουν η μια την άλλη.

Για να γνωρίσεις και ν’ αγαπήσεις τη μουσική δεν αρκεί να διαβάσεις γι’ αυτήν. Πρέπει να την ακούσεις. Αλλά κάθε συζήτηση περί μουσικής προσελκύει την προσοχή σ’ αυτήν.

Η μουσική είναι ικανή να εκφράσει συντριπτικές, σκοτεινές δραματικές καταστάσεις αλλά και ευφορία, θλίψη αλλά και έκσταση, φλογερή οργή και παγερό μίσος, μελαγχολία και ξέφρενο κέφι —και όχι μόνο όλ’ αυτά τα συναισθήματα αλλά και τις λεπτότερες αποχρώσεις τους και τις μεταβατικές καταστάσεις απ’ το ένα στο άλλο συναίσθημα, πράγματα δηλαδή που οι λέξεις, οι πίνακες και τα γλυπτά δεν μπορούν να εκφράσουν.

Ο Τολστόι, που έκανε αρκετές απόπειρες για να διατυπώσει έναν ορισμό της, μουσικής, κατέληξε στο «στενογραφία των αισθημάτων». Πράγματι, η μουσική, είναι πανίσχυρη στο πεδίο των συναισθημάτων και τη συνεχή μεταβολή τους την αποδίδει πιο δυνατά και πιο παραστατικά από οποιαδήποτε άλλη μορφή τέχνης. 

Αλλά σε τι μας χρειάζεται η λεγόμενη σοβαρή μουσική; Τι προσφέρει στη ζωή μας; Από πού πηγάζει η απόλαυση που δοκιμάζει ο ακροατής; Κατά πάσα πιθανότατη, η αιτία που μερικοί νέοι δεν απολαμβάνουν τη, συμφωνική μουσική είναι ότι δεν τραγουδιέται, ούτε και χορεύεται· κοντολογίς, επειδή δεν τους διασκεδάζει.

Αλλά ο σκοπός της μουσικής, και κάθε τέχνης, δεν είναι απλώς και μόνο να ψυχαγωγεί το λαό. Δεν διαβάζουμε το Πόλεμος και Ειρήνη ή τον Ήρεμο Ντον μόνο και μόνο για να περάσουμε ευχάριστα την ώρα μας. Δεν κοιτάζουμε τους πίνακες του Ρέπιν, του Κόριν ή τον Πλαστόφ για να χαλαρώσουμε και να ξεχαστούμε.

Ο σκοπός της τέχνης είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να κατανοήσει τον εαυτό του και τον κόσμο που τον περιβάλλει, να τον εκπαιδεύσει και να τον εμπνεύσει ώστε ν’ αγωνιστεί για μια καλύτερη, πιο τέλεια ζωή. Και η μουσική, μαζί με τις άλλες τέχνες, αυτούς τους σκοπούς υπηρετεί. Ο τομέας της είναι ο τομέας των αισθημάτων, των συλλογισμών και των ιδεών. Δημιουργεί μια πνευματική εικόνα του ανθρώπου, τον διδάσκει πώς να αισθάνεται, επεκτείνει και απελευθερώνει την ψυχή του.

«Ο αγώνας για μια αταξική κοινωνία, για μια νέα κοινωνική δομή, για τον ελεύθερο, ισχυρό και λογικό άνθρωπο, δημιουργεί τα δικά του καταπληκτικά έργα που με ειλικρίνεια αντανακλούν το βάθος και το μέγεθος της μάχης ανάμεσα στο καλό και το κακό, και τη νίκη της καλοσύνης και του ωραίου.»

Στη μουσική, όπως και σε κάθε μορφή τέχνης, η δημιουργική διαδικασία ξεκινάει με τη γνώση της ζωής. Ο συνθέτης στήνει αυτί στο πνεύμα της εποχής, στα συναισθήματα του λαού του, συμμερίζεται τις λύπες του, τις ελπίδες και τις χαρές του και όλα αυτά τα εκφράζει στη μουσική του.

Η μουσική έχει αξία μόνο στο βαθμό που ο καθένας που έρχεται σ’ επαφή μαζί της βρίσκει σ’ αυτήν μια εξήγηση όλων όσα βρίσκονται κρυμμένα μέσα στην ψυχή του, όσα ως τότε από μόνος του δεν είχε καταλάβει. Η χαρά που δίνει η μουσική πηγάζει επίσης απ’ το γεγονός ότι κάτω από την επίδρασή της ξυπνούν μέσα στην ψυχή του ανθρώπου δυνάμεις ως τότε λανθάνουσες και αυτός τις συνειδητοποιεί.

Η πραγματική μουσική είναι πάντα επαναστατική, ενώνει το λαό, τον ενεργοποιεί και τον σπρώχνει προς τα μπρος. Ακόμα και οι βαθιά λυρικές, τρυφερές μελωδίες του Σοπέν είναι φορτισμένες με τεράστια απελευθερωτική δύναμη. Δεν είναι καθόλου περίεργο που ο Γερμανός συνθέτης Σούμαν τις αποκαλούσε κανόνι σκεπασμένο με άνθη.

Η πραγματική μουσική μπορεί να εκφράζει μόνο μεγάλα πανανθρώπινα συναισθήματα, μόνο προοδευτικά, ουμανιστικά νοήματα. Αν η μουσική είναι ανούσια και κενή, δεν εκφράζει τίποτα, αν όμως είναι γεμάτη βαθύ περεχομενο σε παρακινεί προς τα εμπρός. Αυτό συμβαίνει γιατί η μουσική είναι η ίδια ο κόσμος των ανθρώπινων αισθημάτων και πόθων, αποδομένων ποιητικά και υψωμένων στο επίπεδο του καθολικού. Ανθρώπινων αισθημάτων, όχι απάνθρωπων.

Κάθε φορά που η ανθρωπότητα κάνει ένα βήμα προς τα μπρος, οι μουσικοί είναι στην πρώτη γραμμή, ανάμεσα στους σημαιοφόρους. Δίνουν δύναμη στους γενναίους αγωνιστές, συνεφέρνουν τους αδύνατους και ενθαρρύνουν τους διστακτικούς. Η μεσαιωνική φεουδαρχική κοινωνία καταστράφηκε απ’ τον εξεγερτικό ρυθμό της Μασσαλιώτιδας Οι αλυσίδες της καπιταλιστικής καταπίεσης έσπασαν σε κομμάτια από τη ρωμαλέα μελωδία της Διεθνούς. Η εποχή της Γαλλικής Επανάστασης γέννησε τη μεγάλη μουσική του Μπετόβεν και του Σοπέν. Ο αγώνας για μια αταξική κοινωνία, για μια νέα κοινωνική δομή, για τον ελεύθερο, ισχυρό και λογικό άνθρωπο, δημιουργεί τα δικά του καταπληκτικά έργα που με ειλικρίνεια αντανακλούν το βάθος και το μέγεθος της μάχης ανάμεσα στο καλό και το κακό, και τη νίκη της καλοσύνης και του ωραίου.

Ποιοι είναι οι πιο αξιόλογοι συνθέτες σοβαρής μουσικής; Ποια είναι τα καλύτερα έργα κλασικής μουσικής;

Αυτές οι ερωτήσεις με προβληματίζουν πάντοτε. Κάποτε με είχε ρωτήσει ένας Γάλλος δημοσιογράφος: «Αν ήταν να πάτε σ’ ένα ερημονήσι και μπορούσατε να πάρετε μαζί σας ένα πικάπ και έξι μονάχα δίσκους, ποιους θα διαλέγατε;»

Δεν μπόρεσα να του απαντήσω. Η μουσική έχει μεγάλη ποικιλία, αντανακλά διαφορετικές σκέψεις και συναισθήματα κάθε φορά. Ο Μουσόργκσκι διαφέρει εντελώς απ’ τον Σοπέν, το ίδιο κι ο Ρίμσκι-Κόρσακοφ από τον Μπετόβεν. Αλλά εκτιμούμε και τον ηρωικό στωικισμό του Μπετόβεν και τη δύναμη τον Μουσόργκσκι και τις λυσίπονες, ανάλαφρες μπαλάντες και πολωνέζες του Σοπέν.

Όσο περισσότερους συνθέτες και έργα γνωρίσει κάποιος, τόσο πιο πλούσιος θα γίνει ο εσωτερικός του κόσμος. Οι θησαυροί της μουσικής είναι ατελείωτοι, το ίδιο και οι μελλοντικές της δυνατότητες. Θα αναπτύσσεται και θα εξελίσσεται αιώνια, όσο αναπτύσσεται και πλαταίνει το ανθρώπινο πνεύμα.

«Η πραγματική μουσική είναι πάντα επαναστατική, ενώνει το λαό, τον ενεργοποιεί και τον σπρώχνει προς τα μπρος.»

Οι Σοβιετικοί συνθέτες έχουν τεράστιο ακροατήριο, που όμοιό του δεν υπάρχει στον κόσμο. Αλλά θα πρέπει να γίνει ακόμα πλατύτερο. Όσο περισσότεροι είναι στη χώρα μας οι άνθρωποι που μπορούν να καταλαβαίνουν και να εκτιμούν τη μουσική, τόσο μεγαλύτερα και ομορφότερα θα είναι τα έργα που θα δημιουργούνται. Και σπουδαίος ρόλος σ’ αυτά ανήκει στη νεολαία, το μέλλον της χώρας μας της τέχνης μας και rης μουσικής μας.

Σημαντικό βάρος της δουλειάς που γίνεται στη χώρα μας για την ανατροφή του, αρμονικά αναπτυγμένου, ανθρώπου της κομμουνιστικής κοινωνίας, το επωμίζεται η μουσικο-αισθητική εκπαίδευση. Γιατί, όπως κι αν μοιάζει ο άνθρωπος του αύριο, ό,τι επάγγελμα και να κάνει, ποτέ δεν θα μπορέσει να ζήσει χωρίς τέχνη και μουσική.

Ντμίτρι Σοστακόβιτς

[Κείμενο του μουσικοσυνθέτη, σε μετάφραση Νίκου Σαραντάκου, παρμένο από την προδημοσίευση του βιβλίου «Για τον ίδιο και την εποχή του» (εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1985), στο περιοδικό Πολιτιστική]

∞

Σε «επετειακά» αφιερώματα, έντυπα και ιστοσελίδες,  πέρα από την αναμφισβήτητη αξία του —μεγέθους ενός ογκόλιθου συνθέτη—, αναφέρονται σε «αντιφατική σχέση» του Σοστακόβιτς με το «κομμουνιστικό καθεστώς». Κάποιες αναφορές έχουν προφανείς σκοπούς…

Ακολουθούν οι τιμητικές διακρίσεις και οι βραβεύσεις που δέχτηκε, από κράτη, διεθνείς φορείς και βέβαια από τη σοσιαλιστική πατρίδα του, που ο  Ντμίτρι Ντμιτρίεβιτς Σοστακόβιτς υπηρέτησε και τόσο δόξασε:

Βουλευτής του  Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ 6^ης – 9^ης περιόδων,
Παράσημο της Κόκκινης Σημαίας της Εργασίας (1939)
Βραβείο Στάλιν (1941)
Μέλος της Σλαβικής  Επιτροπής της ΕΣΣΔ (από το 1942),
Βραβείο Στάλιν (1942),
Βραβείο Λένιν (1946),
Μέλος της Σοβιετικής Επιτροπής Προστασίας της Ειρήνης (από το 1949),
Επίτιμο μέλος της Σουηδικής βασιλικής Μουσικής Ακαδημίας (1954),
Διεθνές βραβείο Ειρήνης (1954),
Επίτιμο μέλος της Ιταλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών «Σάντα Τσετσίλια» (1956),
Αντεπιστέλλον μέλος της  Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας (1956),
Βραβείο Λένιν (1958),
Επίτιμος διδάκτωρ επιστημών του Πανεπιστημίου της  Οξφόρδης (1958),
Πρόεδρος της εταιρείας «ΕΣΣΔ — Αυστρία» (1958),
Μέλος της Αγγλικής Βασιλικής Μουσικής  Ακαδημίας (1958),
Μέλος της  Εθνικής  Ακαδημίας  Επιστημών των ΗΠΑ (1959),
Επίτιμο μέλος της Σερβικής  Ακαδημίας  Επιστημών και Καλών Τεχνών (1965),
Μέλος της Παγκόσμιας  Επιτροπής Προστασίας της Ειρήνης (από το 1968),
Αντεπιστέλλον μέλος της  Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Βαυαρίας (1968),
Επίτιμος διδάκτωρ επιστημών του Βορειοδυτικού Πανεπιστημίου του Έβανστον (ΗΠΑ, 1973),
Επίτιμος διδάκτωρ επιστημών της Γαλλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών (1975),
Επίτιμος καθηγητής του  Ωδείου του Μεξικού.
Βραβεύθηκε επίσης με το παράσημο της  Οκτωβριανής  Επανάστασης και με μετάλλια.