Ο μεγαλύτερος σαξοφωνίστας του κόσμου κι ένας ξεθαμμένος θησαυρός

Γενικά περνιέμαι για ροκάς, πιο παλιά για μεταλάς. Υπήρχε όμως μια φάση κάπου στα χρόνια του γυμνασίου που μ’ άρεσε να ακούω ραδιόφωνο μετά τα μεσάνυχτα όταν έπεφτα για ύπνο. Ένα ραδιόφωνο της πλάκας που είχα έπιανε μόνο ελληνική ραδιοφωνία, δεύτερο πρόγραμμα και τις πρώτες πρωινές ώρες έπαιζε σε επανάληψη μια εκπομπή που λεγόταν “χορεύοντας στο ρυθμό του σουίνγκ”. Παρουσίαζε ένας τύπος που είχε εξαιρετικά γαλήνια φωνή, το όνομά του Πανταζής Τσάρας. Δεν έχω ιδέα αν ακόμα κάνει την εκπομπή.

Εκεί λοιπόν πρωτοάκουσα τζαζ. Άκουγα εντελώς παθητικά στην αρχή, σα χαϊβάνι, μετά σιγά-σιγά άρχισα να μαθαίνω δυο-τρεις γνωστούς μουσικούς.

Μετά από κάποια χρόνια βρέθηκα στο Μύλο της Θεσσαλονίκης. Ούτε που θυμάμαι σε τι φάση, αν ήμανε μόνος ή με παρέα. Στη μικρή αίθουσα, ξυλουργείο νομίζω τη λέγαν, είχε μια μπάντα, ένα κλασικό τρίο τζαζ, πιάνο-μπάσο-ντραμς. Δεν  θυμάμαι ντιπ, ούτε πώς λέγαν τη μπάντα, ούτε τους μουσικούς, μόνο τον ντραμίστα θυμάμαι που ήταν γεματούλης και είχε μαλλιά σαν το Χατζηπαναγή. Δεν ξέρω καν τι παίζαν, αν παίζαν πάνω σε γνωστά θέματα κλπ (άσε που τότε δεν ήξερα τα “γνωστά” τραγούδια κιόλα) ωστόσο, όντας η πρώτη μου λάιβ εμπειρία με τζαζ είχα πάθει ντουβρουτζά!
Όλοι ξέρουμε γενικά ότι καμιά σχέση δεν έχει να ακούς κάτι λάιβ, να τους έχεις μπροστά σου παρά να ακούς στούντιο ηχογράφηση, πιθανόν από κανένα εμ-πιθρί της κακιάς ώρας σε ψείρες ακουστικά. Ειδικά όταν τα μουσικά όργανα είναι “φυσικά”, πιάνο-κοντραμπάσο (ή “διπλό μπάσο” όπως το λεν στα εγγλέζικα) και ντραμς, χωρίς να παρεμβάλλονται διάφορες παραμορφώσεις, ενισχυτές, “πεταλάκια” κλπ και οι μουσικοί είναι μάστορες, η εμπειρία είναι απίστευτη, θα σας στοιχειώσει για πάντα. Και δεν είναι μόνο ο ήχος, είναι και το είδος. Ειδικά στη τζαζ, βλέπεις να δημιουργείται μπροστά στα μάτια σου η μουσική. Οι μουσικοί κοιτάν συνέχεια ο ένας τον άλλον, συνδιαλέγονται, ο ένας δίνει πάσα στον άλλον, ο αυτοσχεδιασμός είναι το ψωμοτύρι του τζαζίστα. Δυο εκτελέσεις ενός μουσικού θέματος δεν είναι ποτέ οι ίδιες, πάντα μπαίνει μπροστά η δημιουργικότητα, το mood, η ατμόσφαιρα, ο κόσμος ο ίδιος. Δεν θα ξεχάσω ποτέ εκείνη τη βραδιά, κι αν έμαθα να ευχαριστιέμαι τη τζαζ το χρωστώ σ’ εκείνους τους τυπάδες με τον Χατζηπαναγή για ντραμίστα, τον πιανίστα που έπιασε σε κάποια φάση Brad Mehldau (ήταν ή πρώτη μου επαφή με το γνωστό πιανίστα) και τις μπασιές του τυπά με το κοντραμπάσο που μου δονούσε τα σωθικά. Υπάρχει κάτι με τα μπάσα και τις χαμηλές νότες που μας κάνει όλους τους ανθρώπους να γουστάρουμε Ίσως είναι η μίμηση των χτύπων της καρδιάς, ίσως είναι ο συντονισμός των μπάσων με τα κλαπατσίμπαλα, τα κρουστά που βάζει το κορμί σου στο ρυθμό, δεν ξέρω. Υπάρχει κάτι το εκστατικό σ’ αυτά τα πράματα.

Η τζαζ είναι κατ’ εξοχήν αμερικανικής προέλευσης, οι πρωτεργάτες της ήταν οι μαύροι του νότου, οι ίδιοι που φτιάξαν τα μπλουζ (βασισμένα και τα δυο στα blue notes όπως τα λεν), οι πιο καταπιεσμένες δηλαδή μάζες του αμερικάνικου νότου, με φρέσκες τις μνήμες της σκλαβιάς και της δουλοπαροικίας. Το είδος πήρε τ’ απάνω του όταν εξελίχτηκε στα μεγάλα αστικά κέντρα, διάφορα παρακλάδια του εμφανίστηκαν, bebop, hard bop, cool jazz, free jazz, avant garde. Οι αντισυμβατικοί ρυθμοί, η πολυπλοκότητα, ο αυτοσχεδιασμός, η παραβίαση των κανόνων της δυτικής μουσικής, όλα μάλλον απορρέουν από την επιθυμία των δημιουργών τους να ξεφύγουν απ’ την ψυχολογική “σκλαβιά”, τα καλούπια της μουσικής των λευκών αστών, τους απαράβατους μέχρι τότε κανόνες. Τους οποίους φυσικά τους έμαθαν και τους ακολούθησαν πιστά προκειμένου να γίνουν δεξιοτέχνες. Μόνον τότε έσπασαν τις περιοριστικές μουσικές αλυσίδες τους. Ασφαλώς και λευκοί συμμετείχαν και εξέλιξαν τη τζαζ, δεν ήταν μόνο προνομιακός χώρος για τους μαύρους.

Σήμερα στις 29 του Ιούνη του ’18, κυκλοφορεί ένας δίσκος του μεγαλύτερου σαξοφωνίστα που περπάτησε στον πλανήτη του John Coltrane, ο δίσκος ονομάζεται Both Directions at Once: The Lost Album, Impulse! Records. Πρόκειται για μια ηχογράφηση στα περίφημα Van Gelder studios όπου ηχογράφησε πολλά από τα άλμπουμ του, ηχογράφηση η οποία έγινε το 1963 αλλά δεν κυκλοφόρησε ποτέ. Σε κάποια φάση, η Impulse records που έκανε τη διανομή κατέστρεψε το master tape μαζί με αρκετό άλλο υλικό για να εξοικονομήσει χώρο. O Coltrane είχε μια και μοναδική κόπια απ’ αυτή την ηχογράφηση την οποία την είχε δώσει στη γυναίκα του Naima κι από τότε ξεχάστηκε. Πέρασε μισός αιώνας και η κόπια ξεθάφτηκε απ’ το πουθενά, ο γιος του Coltrane, Ravi ανέλαβε να το βγάλει στην επιφάνεια. Περιέχει εκτελέσεις από το περιβόητο άλμπουμ Impressions καθώς και δύο άγνωστες και χωρίς όνομα συνθέσεις, Untitled Original 11383 και 11386. Μπορείτε να ακούσετε στο παρακάτω βίντεο μια απ’ αυτές και να διαολιστείτε με το χαρακτηριστικό παίξιμο του Coltrane σε άλτο σαξόφωνο. Παίζουν το κλασικό κουαρτέτο του Coltrane με τον ίδιο στο σαξόφωνο, McCoy Tyner στο πιάνο, Elvis Jones στα ντραμς, Jimmy Garisson στο κοντραμπάσο (“διπλό” μπάσο).

Ο Coltrane θεωρείται ίσως ο πιο επιδραστικός σαξοφωνίστας στην ιστορία της τζαζ. Η τεχνική αρτιότητα και πολυπλοκότητα αλλά και ο συνεχής πειραματισμός και το ξεπέρασμα των ορίων κάθε φορά τον καθιστούν πρωτοπόρο στα ιδιώματα της free και avantegarde jazz μαζί με τον άλλον παλαβό επαναστάτη σαξοφωνίστα, τον Ornette Coleman. Το παίξιμό του είναι δαιμονισμένο, δύσκολο να το καταπιεί ο κόσμος με την πρώτη, ειδικά στα σίξτις που ακόμα δεν είχαν συνηθίσει τέτοιου είδους πρωτοποριακά παιξίματα. Ο Coltrane έκανε δημοφιλές τo άλτο σαξόφωνο μολονότι έπαιζε απ’ όλα, χαρακτηριστικό δείγμα του μεγαλείου του είναι το άλμπουμ My Favourite Things (1961, Atlantic Records). Ίσως η στιγμή που σάρωσε τα πάντα στο πέρασμά του ήταν η ζωντανή ηχογράφηση στο περίφημο Village Vanguard της Νέας Υόρκης μαζί με το κουαρτέτο του, όπου παίζει “παπάδες” που λέμε σε ένα εκτελεστικό αμόκ, που οδήγησε τους κριτικούς του περίφημου περιοδικού Downbeat (κάτι σαν ο Ριζοσπάστης της τζαζ να πούμε) να γράψουν ότι παίζει “αντι-τζαζ”. Ακούγοντας τη συγκεκριμένη ηχογράφηση και συγκεκριμένα το φημισμένο Chasin’ the Trane, μπορείς να νιώσεις την απίστευτη ένταση και τον Coltrane να παρασύρεται από την έκσταση και το πάθος του, κάθε ανάσα κι ένα τσουνάμι από νότες, μερικές φορές ασύνδετες μεταξύ τους πατώντας πάνω στο μαστουρωτικό rhythm section. Θα πει κάποιος άσχετος, νταξ ό,τι να’ ναι παίζει, έτσι ξέρω κι εγώ. Όχι. Για να έχει κανείς το δικαίωμα να σπρώξει τα όρια, να θέσει νέους κανόνες και στο τέλος να τους σπάσει ΚΑΙ αυτούς θα πρέπει προηγουμένως να έχει διαπρέψει εντός των ορίων. Φυσικά ο χρόνος δικαίωσε τον Coltrane που με τους πειραματισμούς του έσπρωξε την τζαζ και τη μουσική γενικότερα πολύ πέρα απ’ τα όριά της.

Θα μου πείτε γιατί να ενδιαφερθώ, γιατί να κάτσω να ακούσω τέτοιες κυριλέ μουσικές; Εντελώς εσφαλμένα στην Ελλάδα συγκεκριμένα, ίσως και αλλού η τζάζ έχει κατηγοριοποιηθεί ταξικά και πνευματικά ως η μουσική των ντεμέκ, των “ψαγμένων” (τρομάρα τους) και άλλες τέτοιες παπαριές. Δεν είναι εύκολο άκουσμα η τζαζ, αλλά θα συνιστούσα ανεπιφύλαχτα να της δώσετε μια ευκαιρία. Έχει τις ρίζες της στην οργή και την επιθυμία για έκφραση των καταπιεσμένων δούλων, είναι μουσική που βγήκε απ’ τα σπλάχνα ενός απ’ τα πιο καταπιεσμένα τμήματα του αμερικάνικου λαού. Οργή και επιθυμία για δυνατή κραυγή κρύβεται πίσω απ’ τις αλλοπρόσαλλες νότες της, οργή γενεών και γενεών που τράβηξαν τα πάνδεινα, κι ακόμα ίσως. Σε αντίθεση με τα μπλουζ που ήταν περισσότερο λαϊκή και ευχάριστη έκφραση του πόνου και της καταπίεσης, η τζαζ “καβάλησε” τον δυτικό μουσικό καθωσπρεπισμό, τον κορόιδεψε όσο τίποτα και τον διέλυσε στα εξ ων συνετέθη για να βρουν οι καταπιεσμένοι νέους τρόπους να εκφραστούν. Όχι, εγώ δεν θα χαρίσω τη τζαζ στους ντεμέκ.

Ο Coltrane πέθανε σε ηλικία μόλις 41 ετών από καρκίνο του ήπατος, σχεδόν ξαφνικά, κανείς δεν ήξερε για την ασθένειά του. Τόσο πολύ αγαπήθηκε που η Αφρικανική Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής τον ανακήρυξε σε Άγιο.

Στέρησε την ανθρωπότητα από ένα τεράστιο ταλέντο, ωστόσο οι δαιμονισμένες νότες του ακόμα μας στοιχειώνουν, ακόμα ξεθάβονται τα εκρηκτικά και πρωτοπόρα παιξίματά του, όπως αυτό το άλμπουμ που κυκλοφορεί σήμερα στην Αμερική.