Ο Θεοδωράκης ερμηνεύει Θεοδωράκη

Μίκης Θεοδωράκης
29 Ιουλίου 1925 – 2 Σεπτεμβρίου 2021

Ο Μίκης Θεοδωράκης εκτός από κύκλους τραγουδιών και έργα με μουσικές προσεγγίσεις στον λόγο σπουδαίων ποιητών – Επιτάφιος, Πολιτεία, (Β’, Γ’ και Δ’), Ρωμιοσύνη, Μαουτχάουζεν, Μικρές Κυκλάδες, Το τραγούδι του νεκρού αδελφού, Επιφάνεια, Πνευματικό Εμβατήριο, Άξιον Εστί, Εχθρός Λαός, Τα τραγούδια του αγώνα, Ήλιος και Χρόνος, Ένας Όμηρος, Φαίδρα, Θαλασσινά φεγγάρια, Χαιρετισμοί, Στην Ανατολή, Ασίκικο Πουλάκη, Μπαλάντες, Διόνυσος, Επιβάτης, Romancero Citano, Canto General, Ως αρχαίος άνεμος, Τα πρόσωπα  του ήλιου, Μήπως ζούμε σε άλλη χώρα;, Οδύσσεια, Σερενάτες, Μια θάλασσα γεμάτη μουσική και τόσα άλλα – έχει γράψει και μουσική για Αρχαίο Δράμα, μουσική για Θέατρο, Συμφωνικά, Μουσική Δωματίου, Όπερες, Ορατόρια, Μπαλέτα και βέβαια μουσική για τον Κινηματογράφο.

Πολλά είναι τα τραγούδια του, που τα ερμήνευσε ο ίδιος. Άλλοτε δωρικός, άλλοτε λυρικός, στις συναυλίες του, στη μεταπολίτευση, ο Μίκης Θεοδωράκης είχε το χάρισμα να ξεσηκώνει τον κόσμο.

Η μουσική και τα τραγούδια του άνοιξαν τον δρόμο, τον δύσκολο, αυτόν, που όποιος τον ακολουθήσει επιστροφή δεν έχει. Όποιος τον ακολουθεί ανακαλύπτει τις ομορφιές, τις πραγματικές, της ζωής. Πώς να αφεθείς λοιπόν, στα ανούσια ακούσματα, που απλώς ενοχλούν ή χαϊδεύουν, ακοή και συναισθήματα, χωρίς να σου προσφέρουν απολύτως τίποτα. Αυτή είναι η μεγάλη προσφορά του Μίκη, μάς υπέδειξε δηλαδή, μια ποιότητα ζωής, για να πορευόμαστε και στα εύκολα και στα δύσκολα. Δεν έφερε μονάχα τους ποιητές, μέσα από τα τραγούδια του, στη ζωή μας, αλλά και την ίδια την ποίηση της ζωής.

Γενικά όμως η ελληνική μουσική, από τη δεκαετία του 1960, άνοιξε τα φτερά της για νέους ορίζοντες, με σπουδαίους συνθέτες.

Ο Μίκης Θεοδωράκης ερμήνευσε – ευτυχώς – κάποια τραγούδια του, κυρίως στις συναυλίες του στην Ελλάδα, αλλά και σε όλο τον κόσμο. Ερμήνευσε όμως, ο ίδιος και σπουδαία έργα του – Λιποτάκτες, Ένας όμηρος, Αρκαδίες, Τα λυρικά, Ελλαδογραφία από τα Παράλογα  κ.ά. – με συγκλονιστικό τρόπο. Συμβαίνει στους συνθέτες όταν ερμηνεύουν συγκεκριμένα τραγούδια τους, να είναι περισσότερο πειστικοί σε αυτό που θέλουν να πουν και από τον καλύτερο τραγουδιστή.

Από μικρή ηλικία, ο Μ. Θεοδωράκης είχε κλίση στη μουσική. Ο ίδιος λέει στην αυτοβιογραφία του “Οι δρόμοι του Αρχάγγελου”:

«… Η παθολογική προσήλωση και ενασχόλησή μου με τη μουσική, όπως πραγματοποιήθηκε λίγα χρόνια αργότερα, στα 1938 – ’39, στον Πύργο της Ηλείας, είχε κατά βάση σαν ψυχολογικό ελατήριο μια δική μου προσωπική απάντηση – ένα είδος φυγής, αλλά και απελευθέρωσης – από τα ιδεατά τείχη που είχα υψώσει γύρω μου…

… Λίγο αργότερα στην Πάτρα, όπου τα οικονομικά μας βελτιώθηκαν, μου αγόρασαν (σ. οι γονείς του) επιτέλους, το πολυπόθητο βιολί! Τι ήταν όμως αυτή η έλξη, αυτή η αναστάτωση, αυτός ο έρωτας; Εδώ θα πω ο αταβισμός. Επομένως ξεκινούσα σ’ αυτήν τη συναρπαστική περιπέτεια, που είναι η ανακάλυψη της μουσικής, με ένα ίσως μοναδικό εφόδιο. Τα μουσικά ακούσματα. Την επίδοση στη μουσική – όπως η περίπτωση του Θεοδωρομανώλη, που ίσως να υπήρξε ένας από τους δημιουργούς ριζίτικων τραγουδιών και χορευτικών μελωδιών της δυτικής Κρήτης – και γενικά τη συσσώρευση μουσικής, αλλά και καλλιτεχνικής συγκομιδής, μέσα στις ψυχές και στο νου των προγόνων μου. Και από τις δύο πλευρές. Άλλωστε, από τον κλάδο της μητέρας μου υπήρχε έντονη η παρουσία της καλλιτεχνίας. …»

Σχετικά με την επικρατούσα κατάσταση, όσον αφορά την Τέχνη και τον Πολιτισμό, εκείνης της εποχής, σε συνέντευξη του στο περιοδικό Τέχνη και Πολιτισμός, το 1980, ο Μίκης Θεοδωράκης είχε πει:

«Γι’ αυτό και η επιλογή (των μουσικών έργων) που γίνεται σήμερα εδώ, είναι η χειρότερη που μπορούσε να γίνει και μάλιστα σε μια χώρα που διαθέτει το καλύτερο, σε σχέση με άλλες χώρες, ποιητικό, μουσικό και τραγουδιστικό υλικό. Επομένως η κρίση επιτείνεται και από αυτόν τον παράγοντα, από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης που ελέγχονται από τις κυβερνήσεις και τις εταιρείες δίσκων.»

Αλήθεια, τι έχει αλλάξει από τότε μέχρι σήμερα, το 2022;

Θα ακούμε το μουσικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη χωρίς να τον θεοποιούμε, γιατί απλά ήταν άνθρωπος, με τα προτερήματά του και με τα ελαττώματά του. Ήταν όμως άνθρωπος της πράξης και αυτό φαίνεται στο έργο του, ένα έργο πλούσιο, γεμάτο ποιότητα, που αντικατοπτρίζει τους πόθους και τα πάθη των λαών, όπου γης.

Στρατής Γαλιάτσος

Μίκης Θεοδωράκης – Φωτογραφία από τον δίσκο «Ταξίδι μέσα στη νύχτα» (1978, Μίκης Θεοδωράκης – Μαργαρίτα Ζορμπαλά)

Το καραβάκι
Στίχοι: Ανώνυμος
Ερμηνεία: Μίκης Θεοδωράκης – Παιδική Χορωδία Δημήτρη Τυπάλδου

Γλιστράς καραβάκι, γλιστράς στον αφρό
και τ’ άσπρο πανάκι φουσκώνει ελαφρό
γλιστράς και θα φτάσεις στα ξένα ταχιά
ας μη μας ξεχάσεις εκεί στα μακριά

Στο ξένο ακρογιάλι για μας να πονείς
γοργά να’ ρθεις πάλι, γοργά να φανείς
μακριά απ’ τον γιαλό μας καθάριο, ελαφρό
καράβι δικό μας γλιστράς στον αφρό

Αυτό το τραγούδι το έγραψε ο Μίκης το 1937, όταν ήταν 12 χρόνων.

Από την αυτοβιογραφία του “Οι δρόμοι του Αρχάγγελου”:

«Μετά ένα χρόνο στα 1938, συγκεντρώνω τα πρώτα μου τραγούδια και πάλι σε ένα μικρό τετράδιο μουσικής

….

Μετά: “ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΦΥΣΙΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΖΩΗΝ”

“Το Καράβι”, “Λευτεριά”, “Το Μαύρο Κυπαρίσσι” (Κ. Παλαμάς), “Το ρόδο” (Βαλαωρίτης), “Η Δάφνη και τ’ αηδόνι” (Βαλαωρίτης), “Δεν είναι μονάχα τ’ αηδόνια” (Κ. Παλαμάς), “Δεν σε ξεχνώ” (τετράφωνο), “Το θαύμα”.

Και στο τέλος με ευρωπαϊκή μουσική σημειωμένο το βυζαντινό μέλος “Σήμερον της Σωτηρίας ημών το κεφάλαιον”.»

Παιδικό Ωδείο Λάρισας, Μίκης Θεοδωράκης, 40 τραγούδια για παιδάκια και παιδιά (Το Καραβάκι, Στη Βιτρίνα, Καληνύχτα, Το Καλοκαίρι, Στη Χαρά, Η Αγράμπελη κ.ά.)

***

Τι θέλω
Ποίηση: Γιώργος Δροσίνης

Από τα πρώτα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη

Δεν θέλω του κισσού το πλάνο ψήλωμα
σε ξένα αναστηλώματα δεμένο.
Ας είμαι ένα καλάμι, ένα χαμόδεντρο.
Μα όσο ανεβαίνω, μόνος ν’ ανεβαίνω.

Δεν θέλω του γυαλιού το λαμπροφέγγισμα
που δείχνεται άστρο με του ήλιου τη χάρη.
Θέλω να δίνω φως από τη φλόγα μου
κι ας είμαι κι ένα ταπεινό λυχνάρι.

***

Όμορφη πόλη
Ποίηση: Γιάννης Θεοδωράκης
“Λιποτάκτες”
Ερμηνεία: Μίκης Θεοδωράκης

Όμορφη πόλη φωνές μουσικές
απέραντοι δρόμοι κλεμμένες ματιές
ο ήλιος χρυσίζει χέρια σπασμένα
βουνά και γιαπιά πελάγη απλωμένα.

Θα γίνεις δικιά μου πριν έρθει η νύχτα
τα χλωμά τα φώτα πριν ρίξουν δίχτυα
θα γίνεις δικιά μου
Η νύχτα έφτασε τα παράθυρα κλείσαν
η νύχτα έπεσε οι δρόμοι χαθήκαν

***

Δακρυσμένα μάτια
Για τις ανάγκες της ταινίας του Νίκου Τζίμα  “Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο” (1980)

Το ομώνυμο τραγούδι από τους Λιποτάκτες   (1960)

Δακρυσμένα μάτια νυσταγμένοι κήποι
όνειρα κομμάτια ας ήτανε να ζω
στους μεγάλους δρόμους κάτω απ’ τις αφίσες
στα χιλιάδες χρώματα ας ήταν να βρεθώ

Να ‘ταν  η καρδιά μου λαμπερό αστέρι
να ‘ταν η ματιά μου δίκοπο μαχαίρι
αστραφτερό σπαθί μες στο μεσημέρι

***

Οι μοιραίοι
Ποίηση: Κώστας Βάρναλης

Μίκης Θεοδωράκης – Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων Δήμου Πατρέων

Μες την υπόγεια την ταβέρνα,
μες σε καπνούς και σε βρισιές
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα)
όλ’ η παρέα πίναμ’ εψές·
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,
να πάνε κάτου τα φαρμάκια.

Σφγγόταν ο ένας πλάι στον άλλο
και κάπου εφτυούσε καταγής.
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο
το βάσανο είναι της ζωής!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται,
άσπρην ημέρα δε θυμιέται.

Ήλιε και θάλασσα γαλάζα
και βάθος τ’ άσωτ’ ουρανού!
Ω! της αβγής κροκάτη γάζα,
γαρούφαλα του δειλινού,
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!

***

Ο θρήνος
Ποίηση: Γεωργία Δεληγιάννη – Αναστασιάδη

Ο Μίκης Θεοδωράκης με την ερμηνεία του αυτή, «ξεγεννάει» το ίδιο του το τραγούδι.

Η ηχογράφηση έγινε στο Βερολίνο (1996)

Ο πόνος λόγια δεν έχει
η άβυσσο τέλος δεν έχει
κι η κόλαση μέτρο,
το χάος είναι άπιαστο

Πιο πικρό κι απ’ το φαρμάκι
δεν έχει, ο κόσμος δεν έχει

Κι όλες της γης οι οχιές
δαγκώνουν τα σπλάχνα μου

Από το οπισθόφυλλο του δίσκου Τα τραγούδια του αγώνα (1974, Μαρία Φαραντούρη – Μαρία Δημητριάδη – Μίκης Θεοδωράκης – Λάκης Καραλής)

***

Της αγάπης αίματα
Ποίηση: Οδυσσέας Ελύτης

Μίκης Θεοδωράκης – Άξιον Εστί

***

Ένα το χελιδόνι
Ποίηση: Οδυσσέας Ελύτης

Άξιον Εστί

Από συναυλία στο Ανατολ. Βερολίνο που έγινε το 1987
Μίκης Θεοδωράκης, Θ. Μωραΐτης –  Σ. Μιχαηλίδου

Ένα το χελιδόνι κι η Άνοιξη ακριβή
Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή
Θέλει νεκροί χιλιάδες να ‘ναι στους τροχούς
Θέλει κι οι ζωντανοί να δίνουν το αίμα τους.

Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έχτισες μέσα στα βουνά
Θε μου Πρωτομάστορα μ’ έκλεισες μες στη θάλασσα.

Πάρθηκεν από Μάγους το σώμα του Μαγιού
Το ‘χουνε θάψει σ’ ένα μνήμα του πέλαγου
Σ’ ένα βαθύ πηγάδι το ‘χουνε κλειστό
Μύρισε το σκοτάδι κι όλη η Άβυσσο.

Θε μου Πρωτομάστορα μέσα στις πασχαλιές και Συ
Θε μου Πρωτομάστορα μύρισες την Ανάσταση!

***

Την πόρτα ανοίγω το βράδυ
Ποίηση: Τάσος Λειβαδίτης

Τα λυρικά: Μίκης Θεοδωράκης

Την πόρτα ανοίγω το βράδυ
τη λάμπα κρατώ ψηλά,
να δουν της γης οι θλιμμένοι
ναρθούνε, να βρουν συντροφιά.

Να βρουν στρωμένο το τραπέζι,
σταμνί να πιει ο καημός
κι ανάμεσα μας θα στέκει
ο πόνος, του κόσμου αδερφός.

Να βρουν γωνιά ν’ ακουμπήσουν,
σταμνί να βρει ο τυφλός
κι εκεί καθώς θα μιλάμε,
σε λίγο θα μπει κι ο Χριστός.

***

Από το εσώφυλλο του δίσκου «Τα Λυρικά» (1977)

Μοιρολόι της βροχής
Ποίηση: Τάσος Λειβαδίτης

Τα λυρικά: Μίκης Θεοδωράκης

Μοιρολόι της βροχής, βράδυ Κυριακής
πού γυρίζεις μονάχος,
ούτε πόρτα να μπεις, πέτρα να σταθείς
κι όπου πας χλωμό παιδί
ο καημός σου στη γωνιά σε καρτερεί

Παλληκάρι χλωμό μες στο καπηλειό
απομείναμε οι δυο μας,
ο καημός σου βραχνάς, πάψε να πονάς,
η ζωή γοργά περνά
δυο κρασιά, δυο στεναγμοί κι έχε γεια

Παλληκάρι χλωμό, σε βρήκαμε νεκρό
στο παλιό σταυροδρόμι,
μοιρολόι η βροχή, μαύρα που αντηχεί,
στο καλό, πικρό παιδί,
σαν τη μάγισσα σε πήρε η Κυριακή

***

Το γελαστό παιδί
Ποίηση: Brendan Behan
(μετάφραση Βασίλης Ρώτας)

Ερμηνεία: Μίκης Θεοδωράκης

(Οι στίχοι υπάρχουν στην περιγραφή του βίντεο)

***

Δεν παίρνει εδώ κανείς
Ποίηση: Brendan Behan
(μετάφραση Βασίλης Ρώτας)

Ερμηνεία: Μίκης Θεοδωράκης

Δεν παίρνει εδώ κανείς
τη θέση της μητέρας
για να του δώσει
ένα γλυκό φιλί για μένα

***

Μίκης Θεοδωράκης
29 Ιουλίου 1925 –  2 Σεπτεμβρίου 2021

Μάνος Κατράκης
14 Αυγούστου 1908 – 2 Σεπτεμβρίου 1984

Από τη συναυλία που έγινε στην Αθήνα, στη Ρωμαϊκή Αγορά – 2 Σεπτεμβρίου 1984

Σε ψηλό βουνό  (ριζίτικο)

Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χαράκι
κάθεταν αητός βρεμμένος χιονισμένος
και περικαλεί τον ήλιο ν’ ανατείλει
“Ήλιε ανάτειλε, ήλιε λάμψε και δόσ’ μου
για να λύσουνε χιόν’ απού τα φτερά μου
και τα κρούσταλλα απού τ’ ακράνυχά μου”.

* ριζιμιό χαράκι: στερεός, ριζοπαγής βράχος
* λύσουνε: λυώσουν
* Αητός: μτφ. Επαναστάτης

Τα ριζίτικα είναι τραγούδια που τα δημιούργησαν και τα έλεγαν οι ίδιοι οι κάτοικοι, στους πρόποδες της ευρύτερης περιοχής των Λευκών Ορέων, του νομού Χανίων.

Άνοιξε λίγο το παράθυρο
Ποίηση: Brendan Behan
(μετάφραση Βασίλης Ρώτας)

Ένας Όμηρος

Άνοιξε σιγά την πόρτα
Κλειστ’ τη για να μην τραβάει
όλη τη ζωή μου χύνω δάκρυα, δάκρυα
το στόμα μου δεν ξέρει να γελάει

Άνοιξε λίγο το παράθυρο
κι ασ’ το φυρό για το Χριστό
Έμπα και κάτσε κι ύστερα
θα σου το πω το μυστικό

Μον’ μια φορά σαν έπεσε η εικόνα
κι άφησε τη γριά τη βάβω μου ξερή
κει που ‘λεγε παλιό ιρλανδέζικο τραγούδι
πως πούλησαν προδότες τον οδηγητή

Από τους μπάσταρδος τους ξένους
κρύψε καλή μου το χάλι σου
εμείς λιοντάρια και λυκόρνιο
και ρόδο στο κεφάλι σου

***

Κοίτα με στα μάτια
Στίχοι: Μιχάλης Γκανάς

Θεοδωράκης – Λιβανελί  (1997)

“Ασίκικο Πουλάκη” : Θεοδωράκης – Γκανάς – Λέκκας  (1996)

Χάρτινος ο κόσμος, ψεύτικος ντουνιάς,
όμως το τραγούδι ξέρει πού πονάς.
Μόνο στο ρυθμό του είναι νόμιμο
το ανυπότακτο που κρύβω και το φρόνιμο.

Βήμα κι άλλο βήμα, βήματα παλιά
ο χορός ανοίγει σαν την αγκαλιά.

Κοίτα με στα μάτια, πάτα όπου πατώ,
κράτα με καλά απόψε, μην αναληφθώ.

Πότε σαν πουλάκι, πότε στα δεσμά,
όλη η ζωή μου ένα ξάφνιασμα.
Νιώθω πιο δικό μου ό,τι έχασα
κι όσα έχω δε μου κάνουν και τα ξέχασα.

***

Αγρυπνία
Ποίηση: Διονύσης Καρατζάς

Το νησιώτικο πρόσωπό σου με τυλίγει
σε χρώματα θαλασσινά πικρά
κι άλλα τόσα άγνωστα ή ξεχασμένα.
Γιατί ταξιδεύεις πια σε λόγια το φθινόπωρο
και ξενυχτώ στα φύλλα.

“Ως αρχαίος άνεμος”

Εκδόσεις του έργου

α. 1987: Μίκης Θεοδωράκης – Σοφία Μιχαηλίδη

β. 2003: Γιώργος Θεοδωράκης – Νένα Βενετσάνου

γ. 2018: Μπάμπης Τσέρτος – Ειρήνη Καραγιάννη και απαγγελία Διονύση Καρατζά

***

Όταν μια Άνοιξη
Ποίηση: Μανώλης Αναγνωστάκης

Ερμηνεία:  Μίκης Θεοδωράκης

(Οι στίχοι εμπεριέχονται στην περιγραφή του βίντεο)

***

Δρόμοι παλιοί
Ποίηση: Μανώλης Αναγνωστάκης

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα
Κάτω από τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώ
Νύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες
κι η πόλη νεκρή
Την ασήμαντη παρουσία μου βρίσκω σε κάθε γωνιά

Κάμε να σ’ ανταμώσω, κάποτε, φάσμα χαμένο του πόθου μου
Κι εγώ ξεχασμένος κι ατίθασος να περπατώ κρατώντας
Ακόμα μια σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές μου παλάμες.

(Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίς
Να γνωρίζω κανένανε κι ούτε
Κανένας με γνώριζε.)

***

Καημός
Στίχοι: Δημήτρης Χριστοδούλου

Συγκλονιστική η ερμηνεία του Μίκη Θεοδωράκη (Μαρία Φαραντούρη β’ φωνή)

Είναι μεγάλος ο γιαλός
είναι μακρύ το κύμα
είναι μεγάλος ο καημός
κι είναι πικρό το κρίμα

Ποτάμι μέσα μου πικρό
το αίμα της πληγής σου
κι απ’ το αίμα πιο πικρό
στο στόμα το φιλί σου

Δεν ξέρεις τι ‘ναι παγωνιά
βραδιά χωρίς φεγγάρι
να μη γνωρίζεις ποια στιγμή
ο πόνος θα σε πάρει

***

Ρωμιοσύνη
Γιάννης Ρίτσος – Μίκης Θεοδωράκης

Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης

Από την συναυλία στο ΣΕΦ (1-2-1995) για τη διάσωση των Αρχείων του ΚΚΕ. Εκεί ακούστηκε, μετά από χρόνια, σε μια ερμηνεία άξια προσοχής, από τον ίδιο τον Μίκη Θεοδωράκη, η Ρωμιοσύνη, που είναι αφιερωμένη στους αγώνες, στις θυσίες, στους καημούς και στα βάσανα του λαού.

Σε αυτό το βίντεο, μετά από την Ρωμιοσύνη, ο Μίκης ερμηνεύει και άλλα τραγούδια του.

*

Το τελευταίο τραγούδι από τη Ρωμιοσύνη:

Τραβήξανε ψηλά

Τραβήξανε ψηλά, πολύ ψηλά.
Δύσκολο πια να χαμηλώσουνε.
Δύσκολο και να πουν το μπόι τους.   

Μέσα στ’ αλώνια όπου δειπνήσαν
μια νυχτιά τα παλληκάρια
μένουνε τα λιοκούκουτσα
και το αίμα το ξερό του φεγγαριού
κι ο δεκαπεντασύλλαβος απ’ τ’ άρματά τους.

Μένουν τα κυπαρίσσια κι ο δαφνώνας.

Μίκης Θεοδωράκης – Γιάννης Ρίτσος. Από το οπισθόφυλλο του δίσκου «Στις Γειτονιές Του Κόσμου» (1979)

*Η κεντρική φωτογραφία της ανάρτησης προέρχεται από το περιοδικό “Τέχνη και Πολιτισμός” (1980)

Στρατής Γαλιάτσος