Στη γκαλερί του μόχθου

Άκουγα χρόνια για αυτή την έκθεση και δεν είχα πάει ποτέ. Και λέω χρόνια γιατί η φετινή χρονιά είναι η έβδομη. Συγκεκριμένα, η «7η Έκθεση Εικαστικών Τεχνών και Φωτογραφίας: Άνθρωπος, Χρώμα + Σίδερο» κατάφερε και με παράλληλες εκδηλώσεις όπως συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, συζητήσεις και εργαστήρια να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον όσων πέρασαν την πύλη της Ναυπηγοεπισκευαστικής Ζώνης στο Πέραμα, σε ένα από τα μεγαλύτερα μηχανουργεία της Ελλάδας, το μηχανουργείο της «ΝΑΥΣΙ».

Με ελεύθερη είσοδο και με τίτλο «Οι αγώνες είναι τέχνη του λαού και η τέχνη όπλο του», η έκθεση αυτή είχε στόχο να γεννηθεί αλλά και να επιστρέψει το έργο τέχνης στους τόπους δουλειάς. Εκεί δηλαδή που βρίσκεται ο φυσικός του αποδέκτης και η κινητήρια έμπνευση της δημιουργίας του, η εργατική τάξη.

Ξεκινώντας από τη γειτονιά μου στα βορειοδυτικά προάστια, κατευθύνθηκα με το αμάξι προς νότια. Στη διαδρομή θέλησα να βάλω ραδιόφωνο και έπεσα πάνω σε μια σαχλοενημερωτική εκπομπή του ΣΚΑΪ με τον ανάλογο αλαφουζοπορτοσάλτε αέρα. Εμετός μόνο Άντεξα μέχρι τη Νίκαια και το έκλεισα. Περνώντας από το Κερατσίνι, μου έσκασαν εικόνες από τα γεγονότα της ημέρας, που πλήθος κόσμου είχε συμμετάσχει στο αντιφασιστικό συλλαλητήριο για τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα από εντεταλμένους δολοφόνους χρυσαυγίτες, ακριβώς έναν μήνα πριν. Συνέχισα τη Γρ. Λαμπράκη και είμαι πια καθοδόν για το Πέραμα, βλέπω κάτι παιδιά και σταματάω για να τα ρωτήσω πού ακριβώς είναι η έκθεση και μου απαντούν: «Βαθιά μέσα στο Πέραμα, πριν τα καράβια για Σαλαμίνα». Προχωρώ και για να το σιγουρέψω, ρωτάω έναν άλλον εργάτη που έβγαινε από ένα φορτηγό, ο οποίος με κατευθύνει και να ‘μαι μπροστά από την πύλη της Ναυπηγοεπισκευαστικής Ζώνης.

Μπαίνοντας στη ζώνη, το πρώτο πράμα που αντίκρισα ήταν τα γραφεία του Συνδικάτου Εργατοϋπαλλήλων Μετάλλου και λίγο πιο μέσα το άγαλμα ενός εργάτη που κρατάει ψηλά, με τη γροθιά του, ένα κλειδί (εργαλείο). Πηγαίνοντας κοντά, διαβάζω τους στίχους του Γ. Ρίτσου:

Μέρα Μαγιού μού μίσεψες, μέρα Μαγιού σε χάνω,
άνοιξη, γιε, που αγάπαγες κι ανέβαινες απάνω

Αναφέρεται στον Μάιο του 1936 που οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης κήρυξαν απεργία ζητώντας αύξηση των ημερομισθίων. Σύντομα, και άλλα εργατικά συνδικάτα ενώνονται μαζί τους και η απεργία αποκτά πανεργατικό χαρακτήρα. Οι αστυνομικές αρχές απαγορεύουν στην πορεία των εργατών να πλησιάσει στο κτίριο διοίκησης της πόλης. Στις 9 Μαΐου πραγματοποιούνται σοβαρά επεισόδια μεταξύ διαδηλωτών και τοπικών αρχών, με απολογισμό 12 νεκρούς και δεκάδες τραυματίες. Ο λαός της Θεσσαλονίκης ξεσηκώνεται και η απεργία αποκτά χαρακτήρα εξέγερσης. Την επόμενη μέρα δημοσιεύεται στην εφημερίδα Ριζοσπάστης η εικόνα της μάνας του διαδηλωτή Τάσου Τούση, η οποία θρηνεί πάνω από το άψυχο σώμα του γιου της, από όπου εμπνέεται και ο ποιητής.

Πιο κάτω υπάρχει μια άλλη επιγραφή στην οποία αναγράφεται σε ποιους αφιερώνεται το έργο:

Στους συναδέλφους που δολοφονήθηκαν από την εργοδοσία στο βωμό του κέρδους
Στους εργάτες του κόσμου που θυσιάστηκαν αγωνιζόμενοι ενάντια στο κεφάλαιο και τις κυβερνήσεις του
Για μια καλύτερη ζωή χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο

Συνδικάτο Μετάλλου Πειραιά
Παν. Ένωση Αμμοβολιστών-Καθαριστών-Βαφέων
Σωματείο Ηλεκτρολόγων Πλοίων
Σωματείο Κατεργασίας Ξύλου και Ναυ/ργών

Και δίπλα, μια πλάκα χαραγμένη με στίχους ενός εργάτη, ελασματουργού της ζώνης:

θ’ αλλάξουν σύντομα με αγώνες οι καιροί
έχουμε σύμμαχο του δικαίου την ελπίδα.
Σ’ ένα στίβο που η αύξηση έχει αξία του τζίρου
ο αγώνας διεξάγεται δια πυρός και σιδήρου.

Αφήνω την είσοδο με κάποια δυσκολία,γιατί πάλι μπροστά μου υψώνεται ένα πανό του σωματείου, που γράφει: «Το εργατικό κίνημα δεν έχει σχέση με φασίστες – δολοφόνους των εργατών».

Συνεχίζω για να βρω τον χώρο στον οποίο γίνεται η έκθεση. Παντού νέκρα. Γύρω μου υψωμένοι γερανοί, φορτηγά φαντάζουν μουσειακά εκθέματα, κάπου-κάπου ακούγονται κάποιοι ήχοι από το βάθος. Φτάνω και με καλωσορίζουν χαμόγελα. Όχι, δεν τους γνωρίζω. Με ρωτάνε αν είμαι φωτογράφος, δηλώνω καλλιτέχνις και περνάω. Εκείνη την ώρα έφευγε ένα σχολείο του Περάματος. Τα παιδιά τα έβλεπα ενθουσιασμένα, κάτι που με συνεπήρε και με συγκίνησε, γιατί οι εκπαιδευτικές εκδρομές σπανίζουν πια στα σχολεία. Όπως σπανίζει πια και η επαφή των παιδιών με την τέχνη. Άλλωστε από το σχολείο έχουν αφαιρεθεί τα καλλιτεχνικά από τα υποχρεωτικά μαθήματα και δεν είναι λίγες οι φορές που έχω πετύχει ολόκληρα σχολεία σε εκδρομή στο Mall ή στο θέατρο για χαζοεπιθεωρήσεις και παραστάσεις τηλεοπτικών αστέρων.

Λίγο αργότερα μου πιάνει κουβέντα μια γυναίκα, της εκφράζω την επιθυμία μου να συμμετάσχω του χρόνου και μου δείχνει το τραπέζι με τις αιτήσεις. Αρχίζω να περιεργάζομαι τα έργα. Προς έκπληξή μου, από τα ηχεία ακούγονται διάφορα κιθαριστικά μέρη και εν συνεχεία Loreena McKennitt, η οποία με ταξίδεψε σε όλο τον χώρο. Επιβλητικός χώρος, καθώς μιλάμε για βιομηχανία. Πρόκειται για το μηχανουργείο της «ΝΑΥΣΙ», μηχανουργείο ιστορικής σημασίας και μεγάλης δύναμης, με άριστο εξοπλισμό και τεχνογνωσία. Καθώς φωτογράφιζα, με πλησιάζουν κάποιοι και μου μιλούν. Γυρνάω και βλέπω δύο εργάτες με τις φόρμες εργασίας. Τους χαιρετώ και με χαρά προθυμοποιούνται να με ξεναγήσουν στο μηχανουργείο. Δίνουμε ραντεβού το απόγευμα, μετά το τέλος της βάρδιας τους. Στις ώρες που μεσολάβησαν, γνώρισα αρκετούς καλλιτέχνες που συμμετέχουν για χρόνια στην έκθεση, αλλά και κάποιους που έλαβαν μέρος για πρώτη φορά.

Να σημειωθεί ότι το στήσιμο καθώς και τον έλεγχο και την ευθύνη όλης της έκθεσης είχαν:

Διοργάνωση:

Κίνηση Εικαστικών Καλλιτεχνών Πέρα(σ)μα, Συνδικάτο Μετάλλου Πειραιά, Πανελλήνια Ένωση Αμμοβολιστών-Καθαριστών, Σωματείο Ναυπηγοξυλουργών, Σωματείο Ηλεκτρολόγων Πλοίων, οι λαϊκές επιτροπές: Κερατσινίου – Δραπετσώνας, Κορυδαλλού, Νίκαιας – Ι. Ρέντη, Περάματος, Πειραιά, Σαλαμίνας.

Με την υποστήριξη και τη συμμετοχή των:

Συνδικάτο Μετάλλου Αθήνας, Συνδικάτο Μετάλλου Θριασίου, Συνδικάτο Φαρμάκου-Καλλυντικών Αττικής, Πανελλαδική Ένωση Λιθογράφων, Κλαδικό Σωματείο Χαρτεργατών, Συνδικάτο Γάλακτος-Τροφίμων & Ποτών, Συνδικάτο Κλωστοϋφαντουργών-Ιματισμού-Δέρματος, Συνδικάτο Χημικής Βιομηχανίας, Πανελλαδική Ένωση Ελαιοσαπωνοποιών, Ένωση Δασκάλων και Νηπιαγωγών Σαλαμίνας, Πανελλήνια Ένωση Μηχανικών Εμπορικού Ναυτικού (ΠΕΜΕΝ), Πανελλήνια Ένωση Κατώτερων Πληρωμάτων Εμπορικού Ναυτικού «ΣΤΕΦΕΝΣΟΝ», Συνδικάτο Ενέργειας, Σωματείο Εμποροϋπαλλήλων και Ιδ. Υπαλλήλων Πειραιά, ΕΛΜΕ Πειραιά.

Η έκθεση ήταν καθαρά υπόθεση όλων αυτών, που με βάρδιες, όλες τις μέρες που κράτησε η έκθεση, ήταν εκεί, με χαρά και διάθεση να μιλήσουν στον κάθε επισκέπτη για το εγχείρημα αυτό και να καλέσουν και άλλους να πάρουν μέρος. Οι εργάτες της ζώνης έστησαν με τη σειρά τους τις σκαλωσιές, παραμέρισαν γερανούς και βαριάς κατασκευής μηχανήματα, για να πάρουν θέση οι καμβάδες, οι φωτογραφίες, τα εικαστικά και κάθε λογής έργο που συμμετείχε στην έκθεση. Με χαρά περνούσαν από την έκθεση και κοίταζαν τα έργα σε κάποιο κενό από την εργασία τους ή περνώντας για να μεταφέρουν σίδερα και άλλα εργαλεία. Κάθε τόσο χαιρετούσαν κάποιους από τους καλλιτέχνες και τους διοργανωτές, αφού μετά από τόσα χρόνια έχουν αναπτυχθεί φιλίες μεταξύ τους. Κάποιοι μου εξιστορούσαν πώς πέρυσι, τις ημέρες διεξαγωγής της έκθεσης, κατασκεύαζαν παράλληλα και ένα πλοίο μέσα στο χώρο του μηχανουργείου. Οι ήχοι από το χτύπημα στο σίδερο και η φωτιά από την οξυγονοκόλληση συνέθεταν ένα από τα ωραιότερα έργα – η τέχνη στο μεγαλείο της.

Επειδή θα έμενα μέχρι το βράδυ που θα είχε και καλλιτεχνικό πρόγραμμα, είπα να κάνω μια βόλτα στο λιμάνι, εκεί που επισκευάζονταν τα αραγμένα πλοία της γραμμής. Κάπου-κάπου άκουγες κανέναν ήχο απο εργασίες, αλλά καμία σχέση με αυτό που ήταν παλιά το Πέραμα. Τότε οι εργάτες έκαναν ουρές για δουλειά, τώρα παντού σχεδόν νεκρό τοπίο. Συγκεκριμένα, μου έλεγε ένας εργάτης πως πριν ερχόντουσαν αχάραγα για να δουν αν παίζει μεροκάματο, τώρα πια ούτε αυτό, γιατί ακόμα και το εισιτήριο για να έρθουν είναι μεγάλο κόστος. Αιτία αυτής της κατάστασης είναι η ιδιωτικοποίηση των ναυπηγείων. Χαρακτηριστικά, ένας εργάτης μου περιέγραφε τη μεγάλη τεχνογνωσία που κατέχουν τα ελληνικά ναυπηγεία και πως η υποδομή αυτή θα μπορούσε να ήταν οικονομική δύναμη και πάντα στην υπηρεσία του λαού. Κι έχεις τους έλληνες εφοπλιστές που, στο όνομα της ανταγωνιστικότητας και των δρόμων του κεφαλαίου, στέλνουν έξω χιλιάδες πλοία ενώ η ζώνη μαραζώνει. Τα σωματεία χρόνια τώρα δίνουν τον αγώνα τους για να πάρουν πάλι δημόσιο χαρακτήρα τα ναυπηγεία, να μην ξεπουληθεί ό,τι έχει απομείνει και καλούν τον λαό να αντισταθεί. Παντού έβλεπα ανακοινώσεις και καλέσματα του σωματείου στους ναυτεργάτες για απεργίες και κινητοποιήσεις, αλλά κι ένα πιο φρέσκο κάλεσμα συμμετοχής στην κινητοποίηση μετά το φόνο του Φύσσα, ενός καλλιτέχνη γνώριμου στη ζώνη, μιας και ο ίδιος είχε περάσει από τα ναυπηγεία κάνοντας μεροκάματα, αλλά και ο πατέρας του ο μάστρο-Τάκης -όπως τον φωνάζουν- είναι εργάτης και μέλος του Σωματείου Μετάλλου. Ήταν πάντα παρόντες, όποτε το σωματείο καλούσε σε αλληλεγγύη, πρώτοι έφερναν τρόφιμα για να δοθούν σε οικογένειες άνεργων συναδέλφων.

Η ζώνη, όπως και στο σύνολό της η εργατική τάξη, μετράει και νεκρούς στον βωμό του κέρδους. Χαραγμένη στη μνήμη όλων είναι η εφοπλιστική ασυδοσία, που είχε ως απολογισμό το θάνατο 8 εργατών, όλοι νεαρής ηλικίας, τον Ιούλιο του 2008 στο Πέραμα, στο δεξαμενόπλοιο Friendship Gas, όπου τελούσαν εργασία στα αμπάρια του, χωρίς κανένα μέτρο προστασίας. Πολλές φορές το σωματείο είχε θέσει το ζήτημα ακατάλληλων συνθηκών, αλλά μπροστά στο κέρδος, οι ζωές των ναυτεργατών είναι πάντα σταγόνα στον ωκεανό. Δεν είναι μικρή η επίθεση που δέχεται χρόνια τώρα αυτός ο κλάδος. Απεργίες στο λιμάνι με ανοιγμένα κεφάλια μετά από εντολές εφοπλιστών, καθώς και με παρατεταγμένες δυνάμεις των ΟΥΚ και των λιμενικών. Επιστρατεύσεις και εκβιασμοί, απειλές για απόλυση. Μαζί και τα δεκανίκια τους, τα φασιστοειδή της Χρυσής Αυγής, που έχουν πλάτες για να στήσουν μέχρι και σωματείο στη ζώνη και να δημιουργήσουν δουλεμπόριο για έλληνες εργάτες.

«Οι λαμπρές σελίδες του ναυτεργατικού κινήματος»(1)

«Ο συνδυασμός της πάλης των ναυτεργατών με κεντρικό σύνθημα της ΟΕΝΟ(2) «Κρατήστε τα πλοία εν κινήσει» στη μάχη των ωκεανών, προκειμένου να εφοδιάζονται τα πολεμικά μέτωπα με τον απαραίτητο πολεμικό και άλλο εξοπλισμό ενάντια στο ναζιστικό – φασιστικό άξονα Γερμανίας – Ιταλίας – Ιαπωνίας και ταυτόχρονα κατά της εφοπλιστικής εγκληματικής δράσης, της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, αποτελεί ιστορική παρακαταθήκη για το ταξικό εργατικό κίνημα. Χιλιάδες ναυτεργάτες παλεύουν ηρωικά ενάντια στο φασισμό. Δε σταματούν ούτε μετά τη λήξη του πολέμου. Συνεχίζουν τον αγώνα τους, πάντα, μέσα απ’ τις γραμμές του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, του ΕΛΑΝ και της ΕΠΟΝ κατά των νέων κατακτητών, κατά του αγγλικού και αμερικανικού ιμπεριαλισμού και των εκπροσώπων του.

Οι αγωνιστές της θρυλικής ΟΕΝΟ διώκονται απ’ το αντιδραστικό καθεστώς της μεταπολεμικής περιόδου στην Ελλάδα, καταγράφονται στις μαύρες λίστες των μετεμφυλιακών κυβερνήσεων, καταδικάζονται σε πολύχρονη ανεργία, αλλά και δικάζονται, εξορίζονται, εκτελούνται. Οι ναυτεργάτες, συσπειρωμένοι στις γραμμές της ΟΕΝΟ, είναι στην πρώτη γραμμή του αγώνα των λαών με χιλιάδες νεκρούς. Προσπαθούν, με νύχια και με δόντια, να κρατήσουν την ιστορική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας (ΣΣΕ) που είχαν κατακτήσει το 1943, τη ΣΣΕ που έβγαλε τους ναυτεργάτες απ’ τις πρωτόγονες συνθήκες ζωής της γαλέρας.»

Ήταν πολλές οι σκέψεις στο κεφάλι μου καθώς περπατούσα κατά μήκος της προβλήτας. Σε άλλη περίπτωση θα απολάμβανα μια τέτοια ηρεμία και ησυχία. Αντιθέτως, αυτό το σκηνικό τώρα δε με γαλήνευε καθόλου. Κοιτώντας τη θάλασσα σκεφτόμουν πως άλλοι την αρμενίζουν κι άλλοι σκυλοπνίγονται, άλλοι σηκώνουν άγκυρες και πλέουν κι άλλοι δε σηκώνουν καν κεφάλι, άλλοι δροσίζονται στον αέρα και άλλοι, φτερό στον άνεμο.

Από μακριά έρχεται προς το μέρος μου ένα πλάσμα άγριο στην όψη και αποφασιστικό. Φαίνεται πως ξέρει καλά τα κατατόπια και όσους γυρνάνε στα πέριξ. Κοντοστέκομαι, χαμηλώνω και επιστρατεύονται τα ένστικτα. Κοιταζόμαστε. Τόσο βαθύ βλέμμα δεν έχω νιώσει από ζώο. Με αφήνει να το απαθανατίσω και οι δρόμοι μας χωρίζουν.

Γυρνάω πάλι στον χώρο, μόλις έχει φτάσει ένα γκρουπ από τον κλάδο των εκπαιδευτικών. Στην είσοδο τους υποδέχεται ένας από τους καλλιτέχνες και υπεύθυνος της διοργάνωσης, εξηγώντας τους τον σκοπό της έκθεσης. Κάθομαι για λίγο μαζί τους και μετά πάω εκεί όπου αρχίζουν και στήνουν την αυτοσχέδια σκηνή, στην οποία θα παίξουν οι μουσικοί στο πλαίσιο του καλλιτεχνικού προγράμματος. Η σκηνή είναι μια μεγάλη δεξαμενή, στην οποία τοποθετούν τα μεγάλα κομμάτια σίδερο μέσα σε νερό και τα κόβουν με λέιζερ, στα μέτρα που χρειάζεται για την κατασκευή του κάθε πλοίου.

Εκείνη την ώρα καταφτάνει κι ένας από τους εργάτες με τον οποίο είχαμε δώσει ραντεβού, για να με ξεναγήσει στο μηχανουργείο. Είχε πεταχτεί σπίτι του να φάει, να ξεκουραστεί, για να είναι πάλι πίσω, ώστε να παρακολουθήσει την εκδήλωση, αλλά και να είναι εκεί σε περίπτωση που χρειαστούν κάτι από τη διοργάνωση. Ξεκινάμε την περιήγηση και αρχίζει να μου μιλάει για τη δουλειά, τις δυσκολίες από τη μία, και το πόσο δημιουργική και ευχάριστη είναι, από την άλλη. Με λίγα λόγια, άκουγα έναν άνθρωπο που μιλούσε για την εργασία του, σαν να μου εξομολογούνταν τον έρωτά του για έναν άλλο άνθρωπο. Μου έλεγε για τον αγώνα που δίνουν καθημερινά εδώ στη ζώνη, μου έλεγε πως πια μετράει περισσότερους φίλους άνεργους, και πως οι ήχοι που έχουν μείνει να ακούς είναι από τα σκυλιά και από κάποιους που έρχονται να μαζέψουν σκρα.

Έχουμε γυρίσει τους περισσότερους χώρους. Εγκατάλειψη, γραφεία σε άθλια κατάσταση, μηχανήματα στην άκρη αλλά καλοσυντηρημένα. Στα πλοία και πάνω στις δεξαμενές κάπου-κάπου βλέπεις κανέναν ψαρά με το καλάμι του. Τελειώνουμε και επιστρέφουμε στον χώρο, όπου ήδη έχει μαζευτεί κόσμος από τις γύρω περιοχές. Έχει νυχτώσει και με το πέρας της βραδιάς τους χαιρετάω όλους έναν-έναν. Ανταλλάσσω και τηλέφωνα με τον ναυτεργάτη, για να με πάρει σε περίπτωση που έρθει πλοίο, να πάω να τραβήξω φωτογραφίες εν ώρα εργασίας. Από τις 18 Οκτώβρη και ακόμα να χτυπήσει το τηλέφωνο. Θέλω να πιστεύω πως απλά ξεχάστηκε…

Για το τέλος θα αφήσω να μιλήσει κάποιος που είναι επίκαιρος. Ένας συνειδητός μαρξιστής που ήταν βαθιά πεπεισμένος πως η Τέχνη είναι σημαντικό όπλο που πρέπει να κατακτήσει η εργατική τάξη. Στα έργα του αντανακλάται η πορεία της ταξικής πάλης, ενώ παράλληλα δίνονται και μαθήματα μέσω της διαλεκτικής για το πώς η πάλη αυτή διεξάγεται.

«Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια»

«Κι η τέχνη πρέπει, σ’ αυτούς τους καιρούς των αποφάσεων ν’ αποφασίσει. Μπορεί να κάνει τον εαυτό της όργανο μιας μικρής μερίδας ορισμένων που παίζουν τις θεότητες της μοίρας για τους πολλούς και που απαιτούν μια πίστη που πρέπει πρώτα απ’ όλα να είναι τυφλή, και μπορεί να σταθεί στο πλευρό των πολλών και να βάλει τη μοίρα τους στα δικά τους χέρια. Μπορεί να παραδώσει τον άνθρωπο στις συγχύσεις, τις αυταπάτες και τα θαύματα, και μπορεί να παραδώσει τον κόσμο στον άνθρωπο. Μπορεί να μεγαλώσει την αμάθεια και μπορεί να μεγαλώσει τη γνώση. Μπορεί να κάνει έκκληση στις δυνάμεις που αποδείχνουν τη δύναμή τους καταστρέφοντας, και στις δυνάμεις που αποδείχνουν τη δύναμή τους Βοηθώντας.

Όποιος σήμερα θέλει να πολεμήσει την ψευτιά και την αμάθεια και να γράφει την αλήθεια έχει ξεπεράσει το λιγότερο πέντε δυσκολίες. Πρέπει να έχει το θάρρος να γράφει την αλήθεια παρόλο που παντού την καταπνίγουν· την εξυπνάδα να την αναγνωρίσει παρόλο που τη σκεπάζουν παντού· την τέχνη να την κάνει ευκολομεταχείριστη σαν όπλο· την κρίση να διαλέξει εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θ’ αποχτήσει δύναμη· την πονηριά να τη διαδώσει ανάμεσά τους. Αυτές οι δυσκολίες είναι μεγάλες για κείνους που γράφουν κάτω απ’ το φασισμό, υπάρχουν όμως και γι’ αυτούς που τους κυνήγησαν ή που έφυγαν ακόμα και για όσους γράφουν στις χώρες της αστικής ελευθερίας.»

Μπέρτολτ Μπρεχτ

Συνέδριο για την υπεράσπιση της Κουλτούρας, Παρίσι 1935

(1) http://www.rizospastis.gr/story.do?id=4082073&publDate=17/6/2007

(2)«Το 1943 ιδρύεται η ΟΕΝΟ, αποτελούμενη από 4 ναυτεργατικές οργανώσεις, την Ένωση Μηχανικών Εμπορικού Ναυτικού (ΠΕΜΕΝ), την Ένωση Ναυτίλων Αξιωματικών Εμπορικού Ναυτικού, την Ένωση Ραδιοτηλεγραφητών Εμπορικού Ναυτικού και την Ένωση Ναυτεργατών Μεγάλης Βρετανίας.»