Τα cartoons της Σοβιετίας: Αφιέρωμα στα κινούμενα σχέδια της Σοβιετικής Ένωσης – Α’ Μέρος

Τα σαββατοκύριακα και τα απογεύματα των δεκαετιών του ’80 και ’90 ήταν γεμάτα από παιδικούς ήρωες, γεύση από σοκολατούχο γάλα και ατελείωτο λιώσιμο μπροστά στην οικογενειακή τηλεόραση. Τότε που με ένα σακουλάκι γαριδάκια ήμασταν αρχοντόπουλα. Τότε που οι λέξεις ανεργία, ανασφάλιστη εργασία και υπερωρίες δεν μας έλεγαν τίποτα. Τότε που η Πασοκάρα δεν έλεγε να αφήσει την εξουσία… καλά αυτό συμβαίνει και σήμερα, αν το καλοσκεφτείς, αρκεί να κοιτάξεις την κοινοβουλευτική ομάδα ΣΥΡΙΖΑ.

Τότε που, το να πάθεις ένα επιληπτικό επεισόδιο μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης, εξαιτίας της γρήγορης εναλλαγής χρωμάτων, ήταν πιο πιθανο από ποτέ και δεν χρειαζόσουν καν την συμβολή του Μπογδάνου σε αυτό. Τότε που μέχρι και ο Μπογδάνος ήταν παιδί και δεν είχε ιδέα τι δουλειά θα έκανε όταν θα μεγάλωνε. Τότε που οι μεγαλύτεροι φόβοι σου κρυβόταν κάτω από το κρεβάτι ή την ντουλάπα σου. Τότε που μέχρι το μεσημεριανό τραπέζι ιαπωνικά, αμερικάνικα και σοβιετικά κινούμενα σχέδια κατοικοέδρευαν στα ελληνικά σαλόνια, κρεβατοκάμαρες και κουζίνες.

Για να δείξω δύναμη ψυχής θα σας πω ότι γεννήθηκα τέλη του 84′ και θυμάμαι μόλις 2 κανάλια της δημόσιας τηλεόρασης: την ΕΡΤ1 και ΕΡΤ2. Αναμενόμενο είναι λοιπόν η επαφή μου με τα παιδικά προγράμματα και τα κινούμενα σχέδια να έχει ξεκινήσει με τους καλύτερους οιωνούς, όπως τα αξέχαστα παιδικά προγράμματα κουκλοθέατρου της Οικογένειας Σοφιανού ‘’Του κουτιού τα Παραμύθια’’, ‘’Κάποιος, κάπου, κάποτε’’, ‘’Φρουτοπία’’ και ‘’Ρίκι’’ και φυσικά παιδικά της Ντίσνεϊ και της Soyuzmultfilm.

Με την έλευση της ιδιωτικής τηλεόρασης, η δημόσια τηλεόραση έχασε την αίγλη της στα παιδικά μάτια, που στράφηκαν σε καινούργια κινούμενα σχέδια από την Αμερική, αφήνοντας πίσω τους παλιούς ήρωες οι οποίοι στριμώχτηκαν σαν φθηνή επιλογή σε παιδικά κανάλια όπως το Τζούνιορ, το πολύπαθο New channel, τα τοπικά επαρχιακά κανάλια και φυσικά, σε ό,τι αφορά τα σοβιετικά κινούμενα σχέδια, στο κανάλι του 902.

Μέσα από αυτά τα κανάλια έμαθα τα σοβιετικά κινούμενα σχέδια τα οποία δεν ήταν τόσο φαντεζί όσο τα αμερικάνικα ή τα αγαπημένα μου άνιμε αλλά με υπνώτιζαν με τις ώρες. Αυτές τις ώρες θέλω να αναβιώσω τώρα μαζί σας μέσα από το αφιέρωμα για τα κινούμενα σχέδια της Σοβιετικής Ένωσης.

Γνωρίζω ότι δυστυχώς δεν μπορώ να σας μεταφέρω εκτεταμένες πληροφορίες γύρω από μια ιστορία 50 τουλάχιστον ετών και θα θελα να σας ζητήσω προκαταβολικά συγγνώμη για τυχόν παραλείψεις σε πληροφορίες ή απουσία σημαντικών παιδικών προγραμμάτων. Ασχολούμαι ερασιτεχνικά με την ιστορία των κινούμενων σχεδίων οπότε θα λείψουν εδώ εξειδικευμένες αναφορές σε στυλ και δημιουργούς αλλά θα αναφερθώ με αγάπη και προσοχή σε προγράμματα που είναι σε όλους μας λίγο πολύ γνωστά, ελπίζοντας ότι κάποιος πιο ειδικός θα συμπληρώσει κάποτε τα κενά του αφιερώματος.

Η αρχή του σοβιετικού κινούμενου σχεδίου

Πριν κάνουμε κατάδυση στη νοσταλγία πρέπει να δώσουμε τα σέβη μας στους δύο πρωτοπόρους των ρώσικων κινουμένων σχεδίων, πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι οποίοι άφησαν τη μαγιά από όπου δημιουργήθηκε το ρωσικό κινούμενο σχέδιο. Τον Aleksandr Shiryayev, πρώτος χορευτής του Αυτοκρατορικού μπαλέτου της Αγίας Πετρούπολης και ένας από τους σημαντικότερους χορογράφους και δασκάλους ο οποίος για 50 χρόνια δίδαξε τα μεγαλύτερα και διασημότερα αστέρια του ρωσικού μπαλέτου. Για προσωπική του χρήση κατέγραψε σε φιλμ μαγικά κόλπα, οικογενειακές συγκεντρώσεις, φάρσες και τα πρώτα stop–motion animation στην ιστορία του ρωσικού κινηματογράφου.

Όλα αυτά θα είχαν μείνει στο σκοτάδι και λησμονηθεί αν ο ιστορικός του μπαλέτου Viktor Bocharov δεν τα ανακάλυπτε, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα το πολύπλευρο ταλέντο του Shiryayev τόσο ως σκιτσογράφου όσο και ως κινηματογραφιστή.

Ο Shiryayev με έμφυτο το πάθος για το μπαλέτο σχεδίασε αμέτρητα έργα με μολύβι όπου έδειχναν το ανθρώπινο σώμα να χορεύει με χάρη και κομψότητα. Έπειτα θέλησε να τα θέσει σε πραγματική κίνηση. Σχεδίασε μια σειρά από σεκάνς σε μια comic strip λωρίδα και κατασκεύασε την δική του μηχανή οπτικής προβολής. Ύστερα σκέφτηκε κάτι πραγματικά πρωτοποριακό για την εποχή του. Αποφάσισε να χρησιμοποιήσει κούκλες από εύκαμπτο υλικό και να τις κινηματογραφήσει αργά–αργά κάθε κίνησή τους μέχρι να ολοκληρώσουν την χορογραφία.

Το μεγαλύτερό του σε διάρκεια 15 λεπτών φιλμ είναι ‘’Ο Γελωτοποιός’’ το οποίο ξεχειλίζει από χιούμορ και ευκρίνεια για τα δεδομένα της εποχής. Η υπόθεση του έργου είναι μια ερωτική ιστορία με χαρούμενο τέλος με κλόουν και πιερότους.

Ο δεύτερος είναι ο Ladislas Starevich βιολόγος ο οποίος θέλησε να κινηματογραφήσει ένα μικρό ντοκιμαντέρ το 1912 με θέμα την πάλη δύο αρσενικών εντόμων για τα, πιθανόν, πολυάριθμα μάτια της θηλυκιάς. Γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι υπό το φως των καμερών τα δύο αρσενικά άρχιζαν τα σταριλίκια και δεν είχαν διάθεση για πάλη. Οπότε ο Starevich δημιούργησε κέρινα ομοιώματά τους και τα ‘’έριξε στη μάχη‘’ κινηματογραφώντας κίνηση προς κίνηση μια υποτιθέμενη παθιασμένη μάχη.

Την ίδια τεχνική ακολούθησε και στην δεύτερη ταινία του ‘’Όμορφη Λουκανίδα’’ όπου τα έντομα έπαιζαν τους ιππότες για τα μάτια της αγαπημένης τους. Το εγχείρημα πήγε τόσο καλά που ακολούθησαν και άλλα έργα του πάντα με κέρινα έντομα και stop animation.

Και μετά ήρθε η επανάσταση των Μπολσεβίκων. Νέα κινηματογραφικά στούντιο ιδρύθηκαν με σκοπό την δημιουργία φιλμ προπαγάνδας και σχεδιάστηκαν κινούμενα σχέδια για αυτό το σκοπό, όπως ακριβώς είχε συμβεί και στις δυτικές χώρες το ίδιο διάστημα, με σκοπό την καλλιέργεια κλίματος συμπάθειας απέναντι στα νέα δεδομένα που είχε φέρει η επανάσταση.

Τη δεκαετία του ’30 το ρωσικό κινούμενο σχέδιο περνά στην εποχή που αναπτύσσει την δική του πορεία χωρίς να αποκοπεί ποτέ όμως από τα κομμουνιστικά ιδεώδη και τα πολιτικά μηνύματα. Ωστόσο σιγά-σιγά δημιουργήθηκαν ταινίες που σκοπό είχαν να διαδώσουν την πλούσια λαϊκή παράδοση της Ρωσίας μέσω των παραμυθιών της αλλά και κινηματογραφήθηκαν με διαφορετική ματιά τα παιδικά παραμύθια διάσημων παραμυθάδων της Ευρώπης , όπως του Χ.Κ.Άντερσεν και των Αδερφών Γκρίμ.

Soyuzmultfilm : Η ρωσική Ντίσνεϊ.

Η αντίστοιχη ρώσικη εκδοχή της Ντίσνεϊ η Soyuzmultfilm (Σογιουζμουλτφιλμ) ιδρύθηκε το 1937 και χάρισε στα επόμενα 50 χρόνια λειτουργίας της υπό Σοβιετικό καθεστώτος πολύ γνωστές παιδικές ταινίες και σειρές στα παιδία της Ρωσίας και του υπόλοιπου Ανατολικού Μπλοκ.

Η εταιρεία απασχολούσε πάνω από 700 εργαζόμενους από διαφορετικά εθνικά και πολιτιστικά περιβάλλοντα και αυτό βοήθησε στην σφυρηλάτηση μιας κοινή σοβιετικής κουλτούρας γύρω από το κινούμενο σχέδιο αλλά ταυτόχρονα και ανάδειξη των διαφορετικών τρόπων έκφρασης των διαφορών εθνοτήτων επί ίσοις όροις.

Χαρακτηριστική είναι η ελευθερία που υπήρχε στο δημιουργικό κομμάτι όπου δεν υπήρχαν οικονομικοί περιορισμοί και έτσι γυρίστηκαν ταινίες διαφορετικών στυλ, τα οποία στα στούντιο του ‘’ελεύθερου κόσμου’’ ήταν δαπανηρά, για αυτό και ασύμφορα προς υλοποίηση.

Θα πρέπει να τονιστεί από την άλλη μεριά ότι πολλές σειρές και ταινίες κινουμένων σχεδίων ήταν αντιγραφές (κακέκτυπα ή μη) των ήδη γνωστών κινούμενων ηρώων των Αμερικανικών στούντιο, παρότι οι σοβιετικοί δημιουργοί ισχυρίζονται ότι δεν γνώριζαν ή δεν είχα στο μυαλό τους να δημιουργήσουν παρόμοιους ήρωες.

Τα πιο γνωστά Ρώσικα κινούμενα σχέδια της Σοβιετικής Εποχής.

1.Ο Τρελολύκος και ο Πονηρολαγός (Ρώσικος τίτλος: Nu pogodi! Ну, погоди!, Αγγλικός τίτλος: Just you wait!).

Σειρά που ακολουθεί το αρχέτυπο δίπολο καλός – κακός. Ο κακός λύκος κυνηγά το καλό λαγό. Τα δεκάλεπτα επεισόδια έδειχναν έναν καπνιστή, ντυμένο με την τελευταία λέξη της μόδας της δεκαετίας του ’70, μακρυμάλλη και όχι τόσο φιλόδοξο λύκο με μοναδικό σκοπό στην ζωή του να πιάσει το λαγό. Όλο το επεισόδιο ήταν η κατάστρωση σχεδίου το οποίο πάντα όδευε στην απόλυτη αποτυχία και την ατάκα ‘’Περίμενε εσύ!‘’ όπως είναι η ακριβής μετάφραση του τίτλου, κάτι σαν ‘’Πού θα μου πας θα σε καταφέρω’’.

Στην πορεία εξέλιξής του, ο λύκος γίνεται λιγότερο μοχθηρός, πιο χαζούλης και δειλός, σταματά το κάπνισμα σαν άλλος Λούκυ Λουκ και αντικαθιστά το τσιγάρο με γλειφιτζούρι, συνεχίζει όμως να διαπράττει τα ίδια στιλιστικά λάθη αφού περιφέρεται με κοντά μπλουζάκια μέχρι τον αφαλό.

Ο λαγός της υπόθεσης είναι χαριτωμένος με υπέροχες μακριές βλεφαρίδες και αθώο βλέμμα, ο οποίος σχεδιάστηκε σκόπιμα να μας είναι συμπαθής. Τόσος καλός που και οι δημιουργοί της σειράς αδιαφορούν για την πάρτη του και του σχεδιάζουν μόνο μια φορεσιά πλύνε-βάλε τόσα χρόνια. Απόδειξη ότι ο πιο αβανταδόρικος ρόλος είναι πάντα ο ρόλος του κακού.

Τα τελευταία δύο επεισόδια της σειράς κυκλοφόρησαν το 2006 με χρηματοδότηση από μια γνωστή πολωνική αλυσίδα σούπερ μάρκετ, την Pyatyorochka, ενώ διατίθενται μόνο προς πώληση ως dvd στο εν λόγω κατάστημα.

Πολλοί παρομοιάζουν τη σειρά με αντιγραφή του γνωστού ζευγαριού Τομ και Τζέρι αλλά στην πραγματικότητα η πλοκή και τα μηνύματα της σειράς διέφεραν αρκετά από την αμερικάνικη εκδοχή της.

Φημολογείται ότι ανώτατα στελέχη του κομμουνιστικού κόμματος υπήρξαν φαν της εν λόγω σειράς.

Όσο για τον ευφάνταστο ελληνικό τίτλο, πιστεύω ότι έπεσε θύμα της ελληνικής πρωτοτυπίας της εποχής των δεκαετιών ‘70 και ‘80, όπου οι εισαγωγείς σειρών και ταινιών άλλαζαν τους τίτλους για να είναι πιο πιασιάρικοι στην ελληνική κοινωνία. Ωστόσο θυμάμαι ότι το πρόγραμμα του 902 το ανέφερε με το τίτλο ‘’Ο λαγός και ο λύκος’’.

2.Vinni Puh (Ρώσικος τίτλος : Винни-Пух, Αγγλικός τίτλος : Winnie the Pooh)

Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ο Γουΐνυ των φτωχών. Ξεχάστε ότι γνωρίζετε από την ιστορία των βιβλίων του Α.Α. Μιλν και βυθιστείτε σε μια παρόμοια ιστορία όπου απουσιάζει ο βασικός πρωταγωνιστής των βιβλίων Κρίστοφερ Ρόμπινς (αυτό το ξενέρωτο αγόρι που περπατά ανέμελο στο δάσος και μιλά σε αρκούδες) και σκεφτείτε την ίδια ιστορία μόνο με τον Γουΐνυ και σε αναβαθμισμένο ρόλο τον κολλητό του φίλο, γουρουνάκι Πίγκλετ (έτσι χτίζονται οι καριέρες με κολλητιλίκια).

Φανταστείτε τους λιγάκι κακοσχεδιασμένους για την ακρίβεια σε σχέση με τον αμερικάνο Γουΐνυ δε Που, σαν τα ξαδέρφια σας από το χωριό ένα πράγμα.

Η πρωτοτυπία του κινούμενου σχεδίου είναι ότι για πρώτη φορά επιχειρήθηκε να δημιουργηθεί μια παιδική ταινία, όπου εισάγεται και χιούμορ για τους ενήλικες θεατές (φάε την σκόνη μας Σρεκ).

Η ταινία δε διαφέρει κατά τα άλλα στην πλοκή των δύο πρώτων βιβλίων του Μιλν, όμως ο ρώσος Γουϊνυ δείχνει περισσότερο προβληματισμένος για το περιβάλλον γύρω του, με περισσότερο χιούμορ, λιγότερο αγχωμένος για το μέλι και οι φίλοι του είναι μέσα στην τρελή χαρά σε αντίθεση με την αμερικάνικη εκδοχή που ο Γουΐνυ είναι ένα μάλλον χαζό αρκουδάκι που ενδιαφέρεται μόνο για το φαΐ και οι φίλοι του θα έπρεπε να μπουν σε group therapy για διαχείρισης άγχους και αλλοπρόσαλλης συμπεριφοράς.

O Wolfgang Reithermann, σκιτσογράφος και σκηνοθέτης της αμερικανικής εκδοχής του Γουΐνυ και ένας από τους εννέα παλιούς σκιτσογράφους της Ντίσνεϊ, όταν κέρδισε το βραβείο της Ακαδημίας του 1968 για την τρίτη κατά σειρά ταινία του Γουΐνυ με τίτλο ‘’The Winnie and the Βlustery day‘’ είπε στον Fyodor Khitruk ότι προτιμούσε την ρωσική εκδοχή του ήρωα. Απλά λόγια του νικητή στον ηττημένο, μη μασάτε από κάτι τέτοια.

3) Ο Τσεμπουράσκα και ο κροκόδειλος Γκένα (Ρώσικος τίτλος :Чебурашка – Крокодил Гена)

Ο Τσεμπουράσκα είναι ένα μικρό φανταστικό πλασματάκι κάτι ανάμεσα σε αρκουδάκι και πιθηκάκι με τεράστια αλά Μίκυ Μάους αυτιά και -μαντέψτε- είναι τόσο διάσημος μέχρι και σήμερα που όντως μπορεί να θεωρηθεί ως ο Μίκυ της Ρωσίας.

Διαθέτει μια τεράστια συλλογή από αντικείμενα τα οποία πωλούν σαν τρελά στην Ρωσία και στις πρώην του Ανατολικού μπλοκ χώρες όσο και στην Ιαπωνία, η οποία κυριολεκτικά τον λατρεύει.

Στην λαϊκή σοβιετική κουλτούρα ο Τσεμπουράσκα και ο Κροκόδειλος Γκένα θα μπορούσε να αποτελεί τον δικό μας Κωστίκα και Γιωρίκα αφού υπάρχει μια σειρά από ανέκδοτα στα οποία είναι πρωταγωνιστές.

Για την υπόθεση της πετυχημένης ταινίας, ο Τσεμπουράσκα ανακαλύπτεται από ένα μανάβη μέσα σε ένα καφάσι από πορτοκάλια και αμέσως γίνεται η ατραξιόν στη βιτρίνα του. Ο κροκόδειλος Γκένα ο οποίος εργάζεται ως κροκόδειλος στον ζωολογικό κήπο νιώθει απέραντη μοναξιά και βάζει αγγελία προς αναζήτηση φίλων. Του απαντούν ο Τσεμπουράσκα, η Γκάλια η σκυλίτσα με το κουταβάκι της Τομπρίκ, το λιοντάρι Τσαντρ και η γιαγιά Σαπουλιάκ με τον αρουριαίο, την Λαρίσα.

Η γιαγιά Σαπουλιάκ είναι μορφή στην σειρά αφού πετάει νερόμπομπες στους περαστικούς, ρίχνει με σφεντόνα πέτρες στα περιστέρια και δεν περνά πότε από τις διαβάσεις των πεζών δημιουργώντας μια από τις πιο ξεκαρδιστικές σκηνές στην ταινία.

4) Σκαντζόχοιρος στην ομίχλη (Αγγλικός τίτλος: Hedgehog in the fog, Ρωσικός τίτλος: Ёжик в тумане).

Ένα μικρό σκαντζοχοιράκι κάθε απόγευμα επισκέπτεται το φίλο του τον αρκούδο για να πιούνε τσάι. Ένα απόγευμα η λεπτή ομίχλη αποπροσανατολίζει το μικρούλι και μπλέκεται σε μια περιπέτεια όπου οι ήχοι του δάσους, τα πουλιά, τα σκυλιά, τα δέντρα και ένα πανέμορφο άλογο, το οποίο του γίνεται εμμονή, μεταμορφώνονται μέσα στην φαντασία του σε τρομαχτικά πλάσματα.

Η ταινία 11 λεπτών του 1975 είναι γυρισμένη σε stop motion animation και το σκαντζοχοιράκι είναι ό,τι πιο γλυκό και χαριτωμένο έχει δώσει ο παιδικός σοβιετικός κινηματογράφος.

Ο διάσημος Ιάπωνας σκιτσογράφος Χαγιάο Μιγιαζάκι έχει δηλώσει ότι τόσο ‘’Ο Σκαντζόχοιρος στην ομίχλη’’ όσο και η σοβιετική εκδοχή της ‘’Βασίλισσας του Χιονιού’’ αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον του για το κινούμενο σχέδιο, καθώς εκεί την χρονική στιγμή που είδε τα 2 έργα, ήθελε να παρατήσει την καριέρα του ως σκιτσογράφος.

Οι παραπάνω ταινίες είναι ενδεικτικές των σειρών και κινηματογραφικών ταινιών κινουμένων σχεδίων της εποχής στην Ρωσία, όπως αναφέραμε και στο πρόλογό μας, και σε καμία περίπτωση δεν εξαντλούν τον κατάλογο ταινιών και σειρών της Soyuzmultfilm. Ωστόσο κρίνουμε απαραίτητο να βάλουμε μια τελεία στο μακροσκελές μας κείμενο και να κρατήσουμε το ενδιαφέρον σας για το δεύτερο μέρος στο οποίο θα αναφερθούμε στους σημαντικότερους ρώσους σκιτσογράφους της εποχής και παράλληλα στα πιο γνωστά ρωσικά παραμύθια που έπαιζαν σε λούπα σε τοπικά κανάλια και στο αγαπημένο κανάλι του 902.

Μέχρι την επόμενη βουτιά στις παιδικές αναμνήσεις και στα χρώματα των κινουμένων σχεδίων φυλάξτε την παιδικότητα σας και να χαμογελάτε.