Θύμιος Καρακατσάνης: «Όποιος πιστεύει ότι το θέατρο είναι “φρου φρου κι αρώματα” είναι ή γελοίος ή τζάμπα επαναστάτης»

Ο Θύμιος Καρακατσάνης υπήρξε αναμφισβήτητα ο κορυφαίος των κορυφαίων ερμηνευτών του Αριστοφάνη, κατά τον εικοστό αιώνα· ένα «σπανιότατο κράμα λαογέννητου κωμικού και παράλληλα δραματικού ταλέντου».

Γεννήθηκε στις 8 του Δεκέμβρη 1940, στον Πειραιά και έφυγε από τη ζωή στις 30 του Ιούνη 2012. Σπούδασε στο θέατρο Τέχνης, του οποίου υπήρξε στη συνέχεια βασικό στέλεχός του. Η πρώτη του θεατρική εμφάνιση ήταν στο έργο Η θυρίδα και ακολούθησαν: Ο επιστάτης, Ο δράκος, Η φαλακρή τραγουδίστρια, Το παιχνίδι της σφαγής, Αχ! Αυτά τα φαντάσματα, Ο Μπίντερμαν και οι εμπρηστές, Ο Θάνατος του Μαρά, Νταντάδες.

Συνεργάστηκε με το ελεύθερο θέατρο στις παραστάσεις: Φου, Δύο γάτοι ερωτιάρηδες του Γ. Λαζαρίδη. Με το Εθνικό θέατρο: Παντρολογήματα, Το φάντασμα του κυρίου Ραμόν Νοβάρο, Δικαίωση, Αίτηση σε γάμο. Στα Επιδαύρια: Κύκλωπας, Ειρήνη, Βάτραχοι, Θεσμοφοριάζουσες, και με το Κ.Θ.Β.Ε. στις Νεφέλες. Ακολούθησε η μεγάλη θεατρική επιτυχία του Επιθεωρητή και οι παραστάσεις: Τρία ψηλά καπέλα, Η χοντρή μου φίλη, Η γυναίκα στοιχειό και το Αρμένικο φεγγάρι.

Το 1978 δημιούργησε τη «Νέα Ελληνική Σκηνή» και παρουσίασε το έργο του Δ. Ψαθά Φον Δημητράκης και στη συνέχεια τις παραστάσεις: Ένας ήρως με παντούφλες, Ο χαρτοπαίκτης, Ο θάνατος του εμποράκου, Βασικά με λεν’ Θανάση, Ο επιστάτης, Έχω στόχο κύριε πρόεδρε, Βίδα, Στέλιος και Αίσχος. Ακολούθησαν οι φεστιβαλικές παραστάσεις Θεσμοφοριάζουσες, Βάτραχοι, Ειρήνη και Νεφέλες. Η πορεία της «Νέας Ελληνικής Σκηνής» συνεχίζεται με το Ξανά μαζί, Ηλικίες τον γελοίου, Ούρσουλα και Όρνιθες κ.ά. Ακολούθησε η παράσταση Η βασίλισσα της ομορφιάς. Σκηνοθέτησε τα έργα: Κασπάρ, Θεσμοφοριάζουσες, Φον Δημητράκης, Νεφέλες, Το ημερολόγιο ενός τρελού. Όρνιθες, Ο καλός στρατιώτης Σβέικ και Μικροί Φαρισαίοι. Τελευταία του εμφάνιση στο θέατρο είναι την περίοδο 2008 – 2010 στο Θάνατο του εμποράκου του Άρθουρ Μίλερ. Συμμετείχε στα μεγαλύτερα διεθνή φεστιβάλ.

Ο Θύμιος Καρακατσάνης δεν αγκαλιάστηκε από το θεατρόφιλο κοινό, μόνο για την αστείρευτη πηγή που πρόσφερε απλόχερα το ταλέντο του. Τον χαρακτήριζαν ο σεβασμός, η αγάπη και η προσήλωση στην τέχνη του, η συνεχής και ακάματη δημιουργικότητα, η συνέπεια και η αλήθεια. Ήταν ντόμπρος και  δεν μάσαγε τα λόγια του, δεν χαριζόταν στις εξουσίες και στους υπηρέτες τους που συχνά πυκνά στάθηκαν εμπόδιο στο δρόμο του (και του επέφερε και το ανάλογο κόστος…). Μόνο τυχαίο δεν ήταν λοιπόν που τόσο αγαπήθηκε απ’ αυτούς που γέμιζαν τα θέατρα για να τον απολαύσουν, αλλά και κρέμονταν απ’ το στόμα του για ν’ ακούσουν τον κοφτερό «αριστοφανικό» σχολιασμό του για τα μικρά και μεγάλα καθημερινά, για τις αιτίες του σύγχρονου κακού, που είναι το σύστημα της εκμετάλλευσης, και για το δρόμο που πρέπει να ακολουθηθεί για να απαλλαγεί ο άνθρωπος από αυτό.

Σταχυολογήσαμε μερικά αποσπάσματα αυτού του λόγου. Από τρεις διαφορετικές συνεντεύξεις του Θύμιου Καρακατσάνη στην δημοσιογράφο Σοφία Αδαμίδου, για τον Ριζοσπάστη. Αν και πέρασαν αρκετά χρόνια από τότε, οι αιτίες παραμένουν οι ίδιες και καθημερινά οξύνονται. Ίδιες παραμένουν και οι λύσεις. Και η ανάγκη να υιοθετηθούν από τους πολλούς, γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική.

***

Για να είναι κανείς συνεπής στη δουλειά του πρέπει να είναι και στη ζωή του

«Η τέχνη και η ζωή είναι το ίδιο πράγμα. Ο καλλιτέχνης, έλεγε ο Κουν, πρέπει να είναι καλόγερος. Δεν ξέρω πόσο καλόγερος ήταν ο ίδιος αλλά ξέρω ότι δε θα παρασυρόταν ποτέ από Σειρήνες. Το ξέρω αυτό. Εγώ λατρεύω τους ανθρώπους που είχαν μια θέση και μια στάση στα πράγματα. Όπως λατρεύω τον Μάνο Κατράκη και τον μνημονεύω σαν ένα ορόσημο της θεατρικής τέχνης, την οποία θεωρώ μέγιστο λειτούργημα. Θα μπορούσα πολύ εύκολα να κάνω λαϊκίστικα πράγματα γιατί έχω πολύ περισσότερα προσόντα από αυτούς που τα κάνουν. Θα μπορούσα να κάτσω πέντε ώρες πάνω στη σκηνή χωρίς κείμενο. Και αντέχω. Γιατί πρέπει να έχεις και πλήθος ιδεών, τις οποίες ιδέες κατέκτησα με αγώνα, με πολύ διάβασμα και με το να αναλύω και να ενδιαφέρομαι για το τι γίνεται στη χώρα μου».

Η μόνη ελπίδα που υπάρχει είναι να ξυπνήσουν οι λαοί

«Κι εδώ το ίδιο δε συμβαίνει; Όταν στην Αμερική βλέπουν ριάλιτι από τα δύο χρόνια τους έχουμε την αξίωση να σκεφτεί σωστά αυτός ο λαός; Δεν ξέρω πια για κανένα λαό. Ξέρω ότι οι λαοί υποφέρουν και δεν παίρνουν στα χέρια τους τις τύχες τους. Αυτό που ξέρω πάντως είναι ότι η μόνη ελπίδα που υπάρχει είναι να ξυπνήσουν οι λαοί. Μ’ αυτή την ελπίδα κοιμάμαι και ξυπνάω. Και κάθε πρωί αναρωτιέμαι, ξύπνησα;

― Δεν μπορεί να γίνει αυτό, όμως, με ένα θαύμα.

«Όχι βέβαια. Γι’ αυτό κάνω αυτό το λειτούργημα ανεβάζοντας έργα που αφυπνίζουν συνειδήσεις. Στο έργο αυτό λέω, «μην πιστεύετε στα μεγάλα λόγια, στους μεγάλους σταυρούς. Μην πιστεύετε στο προφίλ που τους φτιάχνουν οι ίματζ μέικερ. Πίσω από αυτό το προφίλ υπάρχει ένας βρώμικος, ανήθικος και επικίνδυνος άνθρωπος». Αυτό λέω με τους «Μικρούς φαρισαίους». Βέβαια, ο κόσμος γελάει πολύ. Άμα γελάει, όμως, να ξέρεις σκέφτεται και μ’ αυτή την ελπίδα πηγαίνω κάθε βράδυ στο θέατρο. Πιστεύω ότι κάποτε θα βγαίνουμε στους δρόμους για τα συμφέροντά μας. Πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή έχει φτιαχτεί ένας κλοιός που λίγο λίγο μας οδηγούν όπως τα άγρια θηρία στις παγίδες εκείνες που τα εγκλωβίζουν. Είναι ζούγκλα ο κόσμος. Κι εμείς άγρια ζώα που τα βάζουν στα κλουβιά. Τα κλουβιά είναι τα σπίτια μας, είναι οι πόλεις μας, η ανοχή μας, το άδειο μυαλό μας. Κι αυτό το άδειο μυαλό προσπαθώ μέσα από το θέατρο να μη μείνει άδειο και να αντιδράσει».(Κυριακή 28 Νοέμβρη 2004)

*

Το θέατρο είναι υπόθεση λαού και πολιτικής πράξης

«Γιατί πιστεύω ότι το θέατρο είναι καθαρά πολιτική πράξη κι όποιος πιστεύει ότι το θέατρο είναι «φρου φρου κι αρώματα» είναι ή γελοίος ή τζάμπα επαναστάτης. Το θέατρο είναι καθαρά υπόθεση λαού και πολιτικής πράξης, όπως είναι και ο πολιτισμός. Το θέατρο είναι σχολειό λαού και αιχμή του δόρατος ο καλλιτέχνης».

Οι πόλεμοι γίνονται για τα συμφέροντα των ολίγων

«Οι πόλεμοι προδιαγράφονται πριν γίνουν και προετοιμάζονται και τηλεοπτικά. (…) Αλλού τον εμφανίζουν ως εμφύλιο πόλεμο, αλλού ως ανθρωπιστική παρέμβαση, κι αλλού ως πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία! Δεν ξέρω αν η τρομοκρατία έχει προκαλέσει τόσα θύματα, όσα οι πόλεμοι. Πάντως, όπως και να τους αποκαλούν, οι πόλεμοι αυτοί γίνονται για τα συμφέροντα των ολίγων και των πολεμοκάπηλων. Οπως λέει στην «Ειρήνη» και ο Αριστοφάνης, μόλις γίνεται ειρήνη τρελαίνονται. Αυτοί που φτιάχνουν τα σπαθιά, τα ακόντια, τις ασπίδες και πάνε να παρέμβουν και λένε «τι θα γίνουμε, χανόμαστε». Αυτά έλεγε ο Αριστοφάνης πριν 2.500 χρόνια, τα ίδια ισχύουν και σήμερα. Αυτοί οι άνθρωποι μόλις σταματήσει ο ένας πόλεμος ετοιμάζουν τον άλλο».

Τα πράγματα δεν είναι έτσι όπως τα παρουσιάζουν στο λαό, είναι αλλιώς και μπορούμε να τα αλλάξουμε

«Τα συμφέροντα φτιάχνουν αιχμαλώτους, είτε δήθεν ελεύθερους, είτε σκοτωμένους. Πάντως, όλα γίνονται για τα συμφέροντα των ολίγων. Βλέπετε, για παράδειγμα, ότι υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις ενέργειας και δεν ασχολούνται… Ενώ ο πλανήτης φωνάζει. Πνιγόμαστε, θα χαθούμε. Για τις γενιές που έρχονται λυπάμαι πολύ. Γιατί το «παγκόσμιο πολιτιστικό καφρολογικό γίγνεσθαι» φτιάχνει πολίτες που «πέρα βρέχει». Κι εδώ πρέπει να παρεμβαίνουν οι προοδευτικοί άνθρωποι. Και προοδευτικός είναι αυτός που φροντίζει το παρόν. Γιατί το παρόν φτιάχνει το μέλλον. Ως καλλιτέχνες προοδευτικοί, λοιπόν, προσπαθούμε να πείσουμε τον κόσμο ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι όπως του τα παρουσιάζουν, είναι αλλιώς και μπορούμε να τα αλλάξουμε.

― Και πώς αλλάζουν; θα ρωτούσε κάποιος.

«Με ενεργοποιημένο τον πολίτη και ενωμένο. Οι άνθρωποι μπερδεύονται. Η ουσία του πολιτικού γίγνεσθαι είναι η πολιτιστική μας παρουσία. Θυμόσαστε τον λαϊκό μας πολιτισμό που τον πήραν και τον εξευτελίσανε. Θυμάστε: Βάφτισαν πολιτιστικά κέντρα τα δήθεν λαϊκά κέντρα, αυτά που στην ουσία αλλιώς ονομάζονται. Τέτοιες διαστρεβλώσεις φτιάχνουν ένα λαό που δεν ξέρει τι του γίνεται. Σ’ αυτό αντιστεκόμαστε και στη ρήση των πολεμόχαρων που στην ουσία είναι αυτοί που θέλουν να εκμεταλλευτούν τις στιγμές για συμφέροντα ολίγων. Και απορώ πώς τόσοι πολλοί άνθρωποι βοηθάνε σ’ αυτό. Ενώ στην ουσία έχουν πολύ λίγοι συμφέρον, γι’ αυτούς τους λίγους δουλεύουν πολλοί και δεν το αντιλαμβάνονται».

― Δεν είναι μια αντίφαση αυτή;

«Ασφαλώς. Και αυτή η αντίφαση είναι που φτιάχνει την έννοια του δούλου. Να «σκίζεσαι» για τα συμφέροντα των ολίγων είναι πραγματική δουλεία. Αυτά όλα προσπαθούμε να τα δείξουμε μέσα από την παράστασή μας και ο κόσμος γελάει με τα χάλια μας. Και δε βγάζουμε κανέναν απ’ έξω, γιατί την ευθύνη την έχουμε όλοι. Όπως βλέπετε, ο φασισμός αναβιώνει, είτε ως έκφραση, είτε ως πράξη, το χειρότερο. Και το χειρότερο, γίνεται πολιτική πράξη. Σκεφτείτε ότι δημιουργείται τόσο μεγάλο θέμα για το αν ένας αριστούχος μαθητής από την Αλβανία θα σηκώσει την ελληνική σημαία, που ξεχνάει κανείς τι γιορτάζουμε εκείνη τη μέρα. Γιορτάζουμε την αντίδραση και την αντίσταση ενός έθνους απέναντι στο φασισμό. Και σήμερα ζητούμε φασιστικά να γίνονται διακρίσεις. Σ’ αυτή τη γιορτή έχει θέση οποιοσδήποτε θέλει να συμπράξει. Άλλωστε, ο ελληνισμός δεν ήταν μόνος από εθνογραφική άποψη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι ως λαός έχουμε νιώσει την προσφυγιά. Υπήρξαν κύματα μεταναστών κι έχουμε νιώσει ως λαός την ξενοφοβία των δήθεν προοδευτικών Ευρωπαίων. Αυτοί κάνανε πολυπολιτισμικές κοινωνίες με γνώμονα πάντα το κέρδος και δυστυχώς πάει να γίνει και στη χώρα μας αυτό. Εγώ θα ήθελα μια κοινωνία πολυπολιτισμική με γνώμονα το συμφέρον του ανθρώπου».(Κυριακή 2 Νοέμβρη 2003)

*

Δικαίωση μόνο από τους θεατές

«Ειλικρινά δε με ενδιαφέρει πόσο Ευρωπαίος είμαι. Μ’ ενδιαφέρει πόσο Έλληνας είμαι, με την ευρύτερη σημασία, όχι του γεωγραφικού χώρου, αλλά της πνευματικής ιδέας που είναι η Ελλάδα στο σύνολο του πολιτισμού της. Γι’ αυτό, αν θέλετε να ακριβολογούμε, από τα σπουδαιότερα πράγματα που έχουν γίνει τα χρόνια που είμαστε πάλι ελεύθεροι – εντός εισαγωγικών ελεύθεροι – είναι η αναβίωση του αρχαίου δράματος. Δεν μπορεί να τεθεί αν είσαι Ευρωπαίος, αν είσαι παγκοσμιοσυρόμενος, το θέμα είναι πόσο οι ηθικές αξίες που φέρουν αυτά τα κείμενα μεταφέρονται ή όχι ή αν γίνονται αστειάκια θεατρικά. Δεν αντιστρατεύομαι κάποιους άλλους συναδέλφους, απλά η πολιτεία είναι αναξιοκρατική. Επειδή θεωρώ τον εαυτό μου αδικημένο – πότε δεν έχω τιμηθεί για τις τόσες παραστάσεις μου που είχαν τεράστια επιτυχία – θα ήθελα πολύ να πω σ’ αυτούς που διαβάζουν τις γραμμές τις οποίες γράφετε για μένα ότι η μόνη δικαίωσή μου προέρχεται από αυτούς. Είμαι ευγνώμων για την πραγματική θεατρική μέθεξη που είχα μαζί τους». (Κυριακή 25 Ιούνη 2000)

Δείτε ακόμα στην Κατιούσα:

Θέατρο τη Δευτέρα: «Νταντάδες» του Γιώργου Σκούρτη

Θέατρο τη Δευτέρα: «Φον Δημητράκης», του Δ. Ψαθά, με τον Θύμιο Καρακατσάνη

Θέατρο τη Δευτέρα: «Σχολείο γυναικών» του Μολιέρου

Θέατρο τη Δευτέρα: «Ένας ήρως με παντούφλες» των Αλ. Σακελλάριου και Χρ. Γιαννακόπουλου