Τσερνόμπιλ: φταίει ο σοσιαλισμός; (μέρος 1ο)

Όταν έγινε το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ πήγαινα στο δημοτικό και ήταν η πρώτη φορά που σαν παιδί ένιωσα εκείνο τον αρχέγονο φόβο ότι όλα τέλειωσαν, ήρθε το τέλος του κόσμου (η δεύτερη φορά ήταν λίγο αργότερα η υπόθεση με το Σισμίκ, άλλη φορά γι’ αυτό).

Τουλάχιστον αυτή ήταν η διάχυτη εικόνα που έδινε η κρατική τηλεόραση τότε. Όταν συννέφιαζε κι έβρεχε τρέχαμε να μπούμε στο σπίτι γιατί φοβόμασταν ότι η βροχή “θα μας έκαιγε” (!), δεν τρώγαμε λαχανικά για μια χρονιά ολάκερη κλπ.

Με τον καιρό ο κόσμος ξεπέρασε τους φόβους του ή απλά τους αγνόησε και η ζωή συνεχίστηκε κανονικά τα επόμενα χρόνια μέχρι τα γεγονότα του 89-91 και τη κοσμογονική διάλυση της ΕΣΣΔ.

Το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ ήταν ίσως η πρώτη φορά που μπήκε στο συλλογικό υποσυνείδητο η σκέψη ότι η ΕΣΣΔ είχε πάρει την κάτω βόλτα.

Chernobyl είναι ο τίτλος της μίνι σειράς του δικτύου HBO που βγήκε το Μάη, ολοκληρώθηκε σε 5 επεισόδια λίγες μέρες πριν και δραματοποιεί τα γεγονότα εκείνων των ημερών. Υπογραμμίζουμε το “δραματοποιεί” καθώς, όπως έχουμε πει κι άλλη φορά, οποιοδήποτε έργο τέχνης, όσο κι αν βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, δεν μπορεί να αποτελεί ιστορική πηγή.

Η σειρά είναι χωρίς αμφιβολία εξαιρετική. Υψηλή ποιότητα στα πάντα: σκηνοθεσία, φωτογραφία, μουσική, ερμηνείες. Η ατμόσφαιρα είναι ζοφερή κάθε λεπτό, η αγωνία, το τέρας της γραφειοκρατίας, η αδυναμία των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της πραγματικότητας. Αξίζει να τη δείτε 1000%, καθόλου τυχαία έχει πάρει τον τίτλο της υψηλότερα βσθμολογημένης σειράς στο IMDb με 9,7/10 με πάνω από 200.000 ριβιούζ.  

Είναι όμως αντικειμενική; Ως προς τα γεγονότα γενικά ναι. Ως προς το βαθύτερο μήνυμα που θέλει να περάσει όχι, ότι δηλαδή φταίει ο στυγνός κι απάνθρωπος σοσιαλισμός. Ξέρουμε όλοι πολύ καλά ότι πυρηνικά ατυχήματα γίνονται και στον καπιταλισμό, 3 Mile Island και Φουκουσίμα, έτσι στα γρήγορα δύο. Θα πούμε περισσότερα γι’ αυτά στο επόμενο μέρος.

Πάμε στο γεγονός καθεαυτό. Η καταστροφή του Τσερνόμπιλ ήταν το χειρότερο πυρηνικό ατύχημα έβερ και έδωσε την καλύτερη δυνατή αφορμή να ξεφτιλιστεί παγκοσμίως το σοσιαλιστικό σύστημα, ο ίδιος ο Γκόρμπι μάλιστα υποστήριξε ότι το ατύχημα έκανε τόσο αδιόρθωτη ζημιά στο πολιτικό κύρος της χώρας που ήταν πράγματι η αρχή του τέλους.

Όμως.

Το Τσερνόμπιλ δεν ήταν η αρχή του τέλους. Μπορεί να ήταν μια απ’ τις αφορμές, ούτε κατά διάνοια όμως και η αιτία.

Οι αιτίες γενικά είναι γνωστές σε μας απ’ τις επεξεργασίες του ΚΚΕ απ’ το 95 ακόμα και κυρίως απ’ την πολιτική απόφαση του 18ου Συνεδρίου: η κάτω βόλτα ξεκίνησε απ το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, τη σκιώδη οικονομία, την επικράτηση απόψεων υπέρ της οικονομίας της αγοράς. Αδυναμίες στην κάλυψη ορισμένων αγαθών, η εκτατική έναντι της εντατικής ανάπτυξης, ο ψυχρός πόλεμος, ο ανταγωνισμός σε εξοπλισμούς με τον ιμπεριαλισμό που στέρησε σημαντικούς πόρους απ’ το λαό, η αποστασιοποίηση του λαού, ηθελημένα ή αθέλητα απ’ τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και λοιπά, και λοιπά.

Ο Γκορμπατσόφ ήταν η έκφραση κοινωνικών δυνάμεων εχθρικών προς το σοσιαλισμό, άσκησε την εξουσία με γνώμονα αυτά τα συμφέροντα. Κι ανεξάρτητα απ’ το αν τελικά η ΕΣΣΔ είχε μεταλλαχθεί σε καπιταλιστική ένωση ή είχε διαλυθεί, όπως τελικά κι έγινε με την επικράτηση της γκανγκστερικής ολιγαρχίας που εκπροσωπούσε ο γελοίος Γιέλτσιν, οι αιτίες εν ολίγοις αυτές ήταν.

Το εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας του Τσερνόμπιλ ήταν 100% σοβιετικής τεχνολογίας, βασισμένης στους αντιδραστήρες τύπου ΡΒΜΚ. Το ατύχημα έγινε στις 26 Απριλίου του 1986 κατά τη διάρκεια ενός τεστ ασφαλείας υπό την επίβλεψη του αρχιμηχανικού Ανατόλι Ντιάτλοφ ο οποίος παρουσιάζεται στη σειρά σαν αχώνευτος, επηρμένος ξερόλας που προσπαθεί να ανέβει στην ιεραρχία.

Το τεστ ασφαλείας είχε ως σκοπό να επιταχύνει την ψύξη του αντιδραστήρα αφού έχει σταματήσει τη λειτουργία του. Η περίσσεια θερμότητα που μαζεύεται μέσα στον αντιδραστήρα λέει, μπορεί να “λιώσει” τον πυρήνα και γι’ αυτό κάποιες αντλίες που τροφοδοτούν με νερό το σύστημα ψύξης πρέπει να μπουν γρήγορα σε λειτουργία αφού σταματήσει να λειτουργεί ο αντιδραστήρας. Οι αντλίες αυτές που δούλευαν με ντίζελ, αργούσαν περίπου κατά ένα λεπτό να φτάσουν στις κατάλληλες στροφές. Γι’ αυτό ένα άλλο σύστημα θα τις βοηθούσε να επιταχύνουν παίρνοντας ενέργεια απ’ την τουρμπίνα (που κινείται απ’ τη θερμική ενέργεια που παράγει ο αντιδραστήρας). Καθώς πέφτουν οι στροφές της όταν παύει η λειτουργία, η κινητική ενέργεια που έχει ακόμα φτάνει για να υποβοηθήσει υποτίθεται τις αντλίες ψύξης.

Το τεστ αυτό ασφαλώς χρειαζόταν ορισμένες προϋποθέσεις π.χ έπρεπε η απόδοση του αντιδραστήρα θα έπρεπε να είναι στα 700 βατ (από τα 3200 που είναι το μέγιστο επιτρεπόμενο). Η καθορισμένη ημερομηνία ήταν να γίνει κατά την πρωινή βάρδια της 26ης Απρίλη.

Ωστόσο, ο επόπτης παραγωγής της πυρηνικής ενέργειας στο Κίεβο ζήτησε εκείνη τη μέρα να μην γίνει το τεστ γιατί τελείωνε ο μήνας και δεν είχε πιαστεί η νόρμα παραγωγής. Οι υπεύθυνοι του εργοστασίου, ένας εκ των οποίων ήταν κι ο Ντιάτλοφ, αποφάσισαν να κάνουν το τεστ με τη βραδινή βάρδια διότι ήδη το είχαν καθυστερήσει πολύ (μετά από μερικές αποτυχημένες προσπάθειες στο παρελθόν) κι ήθελαν κι αυτοί να δείξουν αποτελέσματα στο τέλος του μήνα.

Το αποτέλεσμα ήταν να μη γίνουν σωστά οι προετοιμασίες για το τεστ, η βραδινή βάρδια είχε έρθει προ εκπλήξεως και ήταν ανέτοιμη.

Ο Ντιάτλοφ ως υπεύθυνος, λέγεται ότι προκλητικά αγνόησε κανόνες ασφαλείας και προϋποθέσεις, χώρια που (σύμφωνα με τη σειρά πάντα) συμπεριφερόταν στους υφισταμένους του σα σκουπίδια. Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να γίνει το τεστ, να κάνει την αναφορά του να τελειώνει.

Η μη σωστή προετοιμασία και η βιασύνη να ξεκινήσει το τεστ είχε ως πρώτο αποτέλεσμα να πέσει η απόδοση του αντιδραστήρα πολύ κάτω απ’ τα 700 μεγαβατ που προέβλεπε η διαδικασία. Βρίζοντας τους χειριστές ο Ντιάτλοφ δίνει εντολή “τι μου τη ρίξατε στα τάρταρα άχρηστοι, ξανανεβάστε την”.

Για να καταλάβουμε λίγο πώς γίνεται αυτό, ο πυρήνας σχάσης αποτελείται από φυσικό ουράνιο 235, το οποίο περιβάλλεται από γραφίτη (σε αντίθεση με άλλου τύπου αντιδραστήρες που έχουν νερό), υλικό μέσα στο οποίο γίνεται η πυρηνική αντίδραση. Η ταχύτητα της αντίδρασης, η σχάση δηλαδή, η ταχεία σύγκρουση σωματιδίων ουράνιου, ρυθμίζεται με ράβδους, κάτι χοντρά δοκάρια από διάφορα υλικά που φρενάρουν τη σχάση, 211 τον αριθμό για τον εν λόγω αντιδραστήρα νο4 στο Τσερνόμπιλ, κι ανάλογα πόσο πολύ ή λίγο θέλεις σχάση, βάζεις ή βγάζεις αντίστοιχη ποσότητα ράβδων (μηχανικά εξ αποστάσεως εννοείται).

Όταν ο Ντιάτλοφ διέταξε βιαστικά “κατεβάστε την απόδοση” στα 700, οι μηχανικοί, οι κακομοίρηδες Ακίμοφ και Τοπτούνοφ βγάζαν ράβδους γρήγορα μια και φώναζε μες στ’ αυτί τους ο μπάστακας από πίσω τους.

Όταν όμως έτσι βιαστικά που τις βγάζαν η απόδοση έπεφτε κατακόρυφα,πολύ κάτω απ το όριο των 700 βατ. Μετά από φωνές και κράξιμο του Ντιάτλοφ “τι κάνετε ρε άχρηστοι” κλπ, οι μηχανικοί άρχισαν να τις ξαναβάζουν βιαστικά για να ξανανέβουν στα 700. Βάλε-βγάλε όμως ράβδους, έτσι δεν γίνεται δουλειά.

Μία σχεδιαστική ιδιαίτεροτητα των ράβδων και συγκεκριμένα το ότι η άκρη τους κάτω-κάτω είναι φτιαγμένη από γραφίτη, το υλικό που είπαμε πριν, είχε σαν αποτέλεσμα να επιταχυνθεί ραγδαία και στιγμιαία η απόδοση του αντιδραστήρα. Αυτό αλυσιδωτά, δημιούργησε τεράστια ποσότητα ατμού (το σύστημα ψύξης με τέτοιο ανέβα – κατέβα δεν ήξερε τι να πρωτοψύξει) που δεν είχε πού να πάει πια. Από δω και μπρος δεν υπήρχε γυρισμός. Οι μηχανικοί που είδαν ότι όλα παν κατά διαόλου κάναν την ύστατη προσπάθεια να σώσουν οτιδήποτε αν σώζεται και πάτησαν το περιβόητο κουμπί ΑΖ-5, σταμάτημα των πάντων δηλαδή σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Πολύ αργά.

Ο αντιδραστήρας νο4 έσκασε σαν καζάνι. Η τελευταία ένδειξη απόδοσης λέει, ήταν 33.000 βατ από 3200 μέγιστη επιτρεπόμενη, δέκα φορές πάνω…

Ο γύρω τόπος γέμισε συντρίμμια, εξαιρετικά ραδιενεργά κομμάτια γραφίτη εδώ κι εκεί. Οι πυροσβέστες δεν είχαν ιδέα τι μπορεί να σου κάνει. Το χειρότερο απ’ όλα η φωτιά που έκαιγε εκεί που ήταν κάποτε ο πυρήνας, ουράνιο και χίλια δυο άλλα παραπροϊόντα της σχάσης, με ακτινοβολία ίσαμε με μερικά εκατομμύρια ακτινογραφίες που σε ψήνουν στο δευτερόλεπτο. Πώς να τη σβήσεις τέτοια φωτιά;

Αντιπροσωπεία της σοβιετικής κυβέρνησης, αποτελούμενη απ’ τον Μπόρις Στσέρμπινα, μέλος της κεντρικής επιτροπής του κουκουσέ και αντιπρόεδρο του υπουργικού συμβουλίου και τον Βαλερί Λεγκάσοφ, χημικού, προέδρου του Ινστιτούτου πυρηνικής ενέργειας Κουρτσάτοφ είχε φτάσει την άλλη μέρα, υποτίθεται κατόπιν εντολής του Γκορμπατσόφ. Λεν αρχικά ότι οι αρχές της Ουκρανίας και του εργοστασίου λέγαν ηρεμήστε, όλα είναι υπό έλεγχο. Ο Λεγκάσοφ που ήξερε πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση τους επέμενε να το εξετάσουν πιο σοβαρά. Και φυσικά όταν έφτασαν τράβαγαν τα μαλλιά τους.

Σε πρώτη φάση έπρεπε να αντιμετωπιστεί η φωτιά, έργο τιτάνιο απ’ ό,τι αποδείχτηκε λόγω της ιδιαιτερότητας της φωτιάς και της ραδιενέργειας φυσικά. Μετά αποφασίστηκε να εκκενωθεί η παρακείμενη πόλη Πρίπυατ, που παραμένει έρημη ως τα σήμερα.

Μετά λέει υπήρχε ο τεράστιος κίνδυνος να σκάσουν κάτι δεξαμενές με νερό που χρειαζόταν για την ψύξη των αντιδραστήρα από την πυρακτωμένη “λάβα” μετάλλων που είχε δημιουργηθεί. Άμα σκάγαν αυτές οι δεξαμενές τους έπαιρνε όλους ο διάολος, η καταστροφή θα ταν χίλιες φορές μεγαλύτερη διότι η έκρηξη θα έπαιρνε μπάλα και τους άλλους τρεις αντιδραστήρες. Και τότε κλάφτα Χαράλαμπε τι να λέμε τώρα. Τρεις ηρωικοί εργάτες μπήκαν στις δεξαμενές κι άνοιξαν τις στρόφιγγες ν’ αδειάσουν, οι δυο ζουν μέχρι σήμερα.

Μετά υπήρχε το τεράστιο πρόβλημα αποφυγής της μόλυνσης του υδροφόρου ορίζοντα της περιοχής. Αν εξαπλωνόταν η ραδιενέργεια στην τεράστια αυτή περιοχή, θα έκανες να φας αγγουράκι Ουκρανίας – Λευκορωσίας τουλάχιστον είκοσι χιλιάδες χρόνια.

Για το λόγο αυτό επιστρατεύτηκαν περίπου 700 ανθρακωρύχοι που δούλεψαν με αυταπάρνηση να τσιμεντώσουν τα υπόγεια. Εμφανίζονται στη σειρά σαν ντόμπροι λαϊκοί τύποι που λεν σοβιετικά ανέκδοτα, τρέχουν όμως να βοηθήσουν χωρίς να περιμένουν και πολλά απ’ το κράτος. Πάλι καλά.

Και μετά έπρεπε να καθαριστεί η σκεπή από τα απομεινάρια της έκρηξης. Χαρακτηριστικό ήταν ότι οι εργάτες επιτρεπόταν να δουλέψουν μόνο ενάμισι λεπτό κάθε φορά (!) πριν ψηθούν απ’ την ακτινοβολία.

Χώρια εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες και εργάτες που τους φέραν εκεί για την εκκένωση, την “εκκαθάριση” από μολυσμένα κατοικίδια και αδέσποτα κλπ.

Πέρα απ’ το πολιτικό κόστος που είχε η ιστορία, οι εκτιμήσεις για τα θύματα της καταστροφής είναι εξαιρετικά αμφιλεγόμενες κι εδώ αρχίζουν να μπαίνουν τα ερωτήματα. Τα άμεσα θύματα επίσημα ήταν 31 από φωτιές, τραυματισμός κι άμεση έκθεση σε επικίνδυνη ακτινοβολία.

Κάποιες εκτιμήσεις λεν για 4000 έμμεσα θύματα από καρκινογενέσεις, άλλες ασθένειες κλπ. Κάτι Greenpeace κλπ. ανεβάζουν τον αριθμό ως και 90.000 με ακόμα πιο έμμεσες επιπτώσεις όπως π.χ ψυχολογική κατάπτωση, κατάθλιψη, αλκοολισμός και κακή διατροφή λόγω όλων αυτών κλπ.

Ανάλογα λοιπόν με την στάση του καθενός απέναντι στην πυρηνική ενέργεια και την ΕΣΣΔ, έτσι και τα θύματα. Δεν μπορείς να ξέρεις ακριβώς. Πάντως οι μακροχρόνιες επιπτώσεις του ατυχήματος ήταν σημαντικές.

Η καλύτερη λύση που βρέθηκε με τα χρόνια, ώστε να εγκλωβιστεί η ραδιενέργεια ήταν να χτιστεί ένα τεράστιο τσιμεντένιο κέλυφος. Μετά-σοβιετικά το κέλυφος αυτό αχρηστεύτηκε το 2013 προκαλώντας νέα διαρροή και τελικά χτίστηκε ένα άλλο μεγαλύτερο που ολοκληρώθηκε το 2016.

Θα εκπλαγείτε ν’ ακούσετε ότι το εργοστάσιο, οι υπόλοιποι αντιδραστήρες ήταν σε παραγωγή μέχρι και το 2000 οπότε και σταμάτησε η λειτουργία οριστικά.

Τελικά ποιος φταίει για όλο αυτό το κακό; Θα εξετάσουμε τα ερωτήματα όλα στο δεύτερο μέρος.