«Η καρδιά ενός σκύλου»- Η κριτική στη ΝΕΠ μέσα από ένα εξαιρετικό βιβλίο

Στα τέλη του 1924, ο καθηγητής Πρεομπραζένσκι μαζί με το βοηθό του δόκτωρα Μπρομεντάλ επιχειρούν ένα τολμηρό ιατρικό πείραμα. Μεταμοσχεύουν στον αδέσποτο σκύλο Σάρικ την υπόφυση και τους όρχεις ενός νεκρού άνδρα. Η έκβαση του πειράματος είναι εντελώς αναπάντεχη. Ο σκύλος Σάρικ μετατρέπεται σε έναν ανυπόφορο αγροίκο που περιφρονεί κάθε αστική σύμβαση ευπρέπειας διατηρείται στην οικία του γιατρού και διαλύει τη γαλήνη της καθημερινότητας, ενός προνομιούχου αστού.

Η σατιρική νουβέλα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, του 1925 εντάσσεται ειδολογικά στον κλάδο της επιστημονικής φαντασίας διατηρεί όμως σημαντικά στοιχεία της γκογκολικής σάτιρας. Στη νουβέλα του Μπουλκάκοφ, ο καθηγητής Πρεομπραζένσκι, ένας αυτάρεσκος, αλλά καινοτόμος επιστήμονας μαζεύει το σκύλο Σάρικ από το δρόμο και αφού του προσφέρει μια πλούσια ζωή, τον καθιστά μέρος ενός πειράματός του, με σκοπό να τον μεταμορφώσει σε άνθρωπο. Ο Μπουλγκάκοφ παρουσιάζει με ακρίβεια, την επιβίωση τμημάτων της αστικής τάξης, στην πρώιμη σοβιετική κοινωνία, που μέσω της ΝΕΠ εξακολουθούν να διατηρούν προνόμια, ανέσεις, αλλά και αντιλήψεις που δεν συμβαδίζουν με τον μέσο όρο του καθημερινού ανθρώπου. Ο καθηγητής Πρεομπραζένσκι εξακολουθεί να ζει σε ένα τεράστιο διαμέρισμα μιας κοινοβιακής πολυκατοικίες, διαθέτει οικιακή βοηθό και απολαμβάνει καθημερινά γεύματα δεκάδων πιάτων. Ο Πρεομπραζένσκι θεωρεί τον εαυτό του ως αναμορφωτή, τόσο των όντων, όσο και της κοινωνίας και είναι σε αυτή ακριβώς την έννοια της «αναμόρφωσης» που ο Μπολγκάκοφ ασκεί έντονη κριτική, ειδικά καθώς αυτή γίνεται βεβιασμένα και αφύσικα, εκπυρσοκροτώντας με πάταγο στην καθημερινότητα του καθηγητή.

Ο άνθρωπος-σκύλος Σάρικ, όχημα της κριτικής του Μπουλγκάκοφ είναι ένα υβρίδιο αρχετυπικών ενστίκτων και προλεταριακής συνείδησης. Του αρέσουν παράφορα οι γυναίκες, δεν έχει καθόλου τρόπους και σύντομα εντάσσεται στις δομές της σοσιαλιστικής κοινωνίας που «πολιορκούν» τον καθηγητή. Οι δύο χαρακτήρες του Μπουλγκάκοφ αναπτύσσονται σε ένα σχεδόν διπολικό πλαίσιο: Ο Σάρικ άξεστος μεν, αλλά επικριτικός στις αντιλήψεις περί ανωτερότητας και αυθεντίας του καθηγητή, καθώς και της κοινωνικής απόστασης που τον χωρίζει από το μέσο άνθρωπο. Ο δε Πρεομπραζένσκι εκλεπτισμένος και καλλιεργημένος, αυθεντία στον τομέα του, αλλά παράλληλα απομονωμένος από την κοινωνία, την οποία επιθυμεί να αναμορφώσει και περιχαρακωμένος στις δικές του αξίες, που η κοινωνία έχει από καιρό ξεπεράσει.

Ο Μπουλγκάκοφ ασκεί στο βιβλίο του μια αιχμηρή και οξυδερκή κριτική στη ΝΕΠ και στο σοβιετικό κράτος της εποχής του 1925. Ασκεί κριτική στη βεβιασμένη «αναμόρφωση» του σοβιετικού ανθρώπου, στην καθυστέρηση στην άνοδο του βιωτικού και πνευματικού του επιπέδου και στην επιβίωση αστικών καταλοίπων στη σοβιετική κοινωνία. Δηκτική είναι επίσης η κριτική του και στις αντιλήψεις των προλεταριακών στρωμάτων, στις λογικές της ανώνυμης καταγγελίας και στην ανωριμότητα άσκησης των νέων τους ταξικών δικαιωμάτων.

Το βιβλίο «Καρδιά του σκύλου» έμεινε ανέκδοτο ως το 1987 και ο Μπουλγκάκοφ κατηγορήθηκε από τους λογοτεχνικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους της εποχής του για υπερβολικό αντισοβιετισμό. Ο αποκλεισμός του από την εργασία στους κύκλους αυτούς, όμως δεν συνεχίστηκε για πολύ. Το 1930, ο Μπουλγκάκοφ σκεπτόταν να εγκαταλείψει την ΕΣΣΔ και να μεταναστεύσει στη Γαλλία. Όμως τα αιχμηρά και οξυδερκή έργα του, ειδικά το θεατρικό έργο «Οι Μέρες των Τουρμπίν», είχαν εντυπωσιάσει σημαντικούς κυβερνητικούς κύκλους, ακόμα κι αν δεν εντυπωσίαζαν τη Ρωσική Ένωση Προλεταρίων Συγγραφέων. Έτσι, το 1930 ένα τηλεφώνημα θα αλλάξει ριζικά τη ζωή του Μπουλγκάκοφ. Η σύζυγός του, περιέγραψε αργότερα το περιστατικό ως εξής:

Το τηλέφωνο χτύπησε στο σπίτι και ζήτησαν το Μιχαήλ από το Πολιτμπυρό λέγοντάς του ότι ο σύντροφος Στάλιν ήθελε να του μιλήσει. Νομίζαμε ότι μας κάνουν κάποιο αστείο. Η στιχομυθία που εκτυλήχθηκε ήταν περίπου αυτή:

Στάλιν: Μάθαμε ότι επιθυμείτε να φύγετε για τη Γαλλία, γιατί αυτό σύντροφε Μπουλγκάκοφ;

Μπουλγκάκοφ: Γιατί δεν μπορώ να βρω εργασία στην ΕΣΣΔ, σύντροφε Στάλιν.

Στάλιν: Δοκιμάσατε να κάνετε αίτηση για τη θέση στο Κεντρικό Θέατρο Εργαζόμενης Νεολαίας;

Μπουλγκάκοφ: Δοκίμασα και δεν με δέχθηκαν.

Στάλιν: Ξαναδοκιμάστε.

Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ εργάστηκε στο Κεντρικό Θέατρο Εργαζόμενης Νεολαίας, από το 1930 έως το 1936, στη θέση του βοηθού σκηνοθέτη. Αργότερα, θα εργαστεί ως βοηθός σκηνοθέτη στο Θέατρο Τεχνών Μόσχας Τσέχωφ και από το 1936 και μετά εργαζόταν στο Θέατρο Μπολσόι ως συγγραφέας λιβρέτων και ως μεταφραστής. Έφυγε από τη ζωή το 1940, σε ηλικία 49 ετών.

Το βιβλίο του, «Η καρδιά του σκύλου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αντίποδες.

Νέα Οικονομική Πολιτική: Η σοβιετική μεταβατική πολιτική περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, που προέκυψε λόγω του καταστροφικού πολέμου του 1918-1922 και ενσωμάτωνε στοιχεία της ελεύθερης αγοράς, κάτω όμως από τον κρατικό έλεγχο.