Κώστας Τζατζάνης: “Συνομιλίες με τον εγγονό μου” – Ρε φίλε, εσύ τα λες εμάς, όχι στον εγγονό σου

Την περασμένη Κυριακή, στη φιλόξενη αίθουσα του Συνδικάτου Οικοδόμων στην Κάνιγγος, παρουσιάστηκε το βιβλίο του Κώστα Τζατζάνη “Συνομιλίες με τον εγγονό μου”, το οποίο δε φιλοδοξεί να συνομιλήσει πρωτίστως με τους πεισμένους, αλλά με το ευρύτερο κοινό που έχει απορίες, ενστάσεις και διαφωνίες.

Για το βιβλίο μίλησαν: ο συγγραφέας, ο Νίκος Μαρκάτος (πρώην Πρύτανης του ΕΜΠ) και ο ακαδημαϊκός Θωμάς Χόνδρος, ενώ υπήρχε και καλλιτεχνικό μέρος, με την ηθοποιό Γωγώ Καποπούλου, την αρμονίστρια Κατερίνα Μπασματζόγλου και την τραγουδίστρια Φωτεινή Πατρού.

Ο εκδότης Νίκος Παπανικολάου και το υπόλοιπο πάνελ της εκδήλωσης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΝΕΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΤΖΑΤΖΝΗ
ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΓΓΟΝΟ ΜΟΥ

ΘΩΜΑΣ Γ. ΧΟΝΔΡΟΣ
ΟΜΟΤΙΜΟ ΜΕΛΟΣ ΤΕΕ
τ. ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ

Ο Κώστας Τζατζάνης Αρχιτέκτων και Πανεπιστημιακός Δάσκαλος, από τα νεανικά του χρόνια μέχρι σήμερα στην προχωρημένη νιότη του παρών και πρωτοπόρος στους αγώνες για ένα καλύτερο αύριο. Έχει γράψει πληθώρα άρθρων για την Πολεοδομία, το Περιβάλλον, την Πολιτική. Ως συγγραφέας λογοτέχνης έχει παρουσιάσει το πρώτο του βιβλίο «Είμαι Κομμουνιστής» το 1992 και το δεύτερο βιβλίο του «Οχτώβρης» το 2017, το τρίτο βιβλίο του «Ο Τζόνι ξύπνησε» το 2019. Σήμερα 24 Οκτωβρίου 2021 ο Συνάδελφος και Συναγωνιστής μου έκανε την τιμή να προλογίσω το τέταρτο βιβλίο του.

Το σημερινό τέταρτο βιβλίο αν και εντάσσεται κι αυτό στη «λογοτεχνική πολιτική φιλοσοφία» εντούτοις, ο προβληματισμός για τον καινούριο κόσμο γίνεται ακόμα πιο σύνθετος καθόσον τονίζει την ευθύνη της γενιάς μας στη διαπαιδαγώγηση των γενιών που έρχονται. Είχαμε πει στην παρουσίαση του Τζόνι ότι το βιβλίο απευθύνεται και σε όσους διατηρούν και συντηρούν την ιστορική προσμονή που οι λαοί μπορούν να επικαιροποιήσουν ξανά, το Σοσιαλισμό-Κομμουνισμό αλλά και να ταράξει τις συνειδήσεις και να εμπνεύσει παραδείγματα σε όσους διατηρούν την ιστορική μνήμη και την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Ο συγγραφέας προσφέρει με την τέχνη του σ’ αυτά τα πρόσωπα, πρόσωπα του αύριο, πρόσωπα του αγώνα, αυτό που ολοένα και περισσότερο χρειάζεται σήμερα ο κόσμος μας, να αποκτήσει συνείδηση της ανθρωπιάς του, της ικανότητάς του να κατανοεί την πραγματικότητα και να παλεύει για να την μεταμορφώσει σύμφωνα με τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες και τις δυνατότητες που προσφέρει η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης.

Με συνέπεια και φαντασία και άλματα στο μέλλον, συνεχίζει την ιστορία του Τζόνι και στις «Συνομιλίες με τον εγγονό μου», ξεσκεπάζει τους κανόνες και συμβάσεις που θέτουν οι πολυπλόκαμοι ιδεολογικοί μηχανισμοί της εξουσίας για να δημιουργήσουν το θρυμματισμένο, κινητικό, σχιζοφρενικό ανθρώπινο υποκείμενο, που αλλάζει διαρκώς ταυτότητες ανάλογα με τις περιστάσεις και τις ανάγκες του εκμεταλλευτικού συστήματος.

Η αναρχία του καπιταλισμού γεννά κρίσεις, φτώχεια, φέρνει πολέμους και δυστυχία στους λαούς. Σε πρόσφατο άρθρο του πρώην συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας του πρωθυπουργού, σε αθηναϊκή εφημερίδα δίνει ρεσιτάλ ωμότητας και κυνισμού αναφέροντας ότι «τα εθνικά συμφέροντα των χωρών δεν εξυπηρετούνται πάντα άμεσα, αλλά πολύ συχνά με έμμεσο τρόπο. Στους σκληρούς κανόνες των διεθνών σχέσεων για να σε υπολογίζουν πρέπει να συμμετέχεις». Και όχι γενικά κι αόριστα «ως λαθρεπιβάτης» αλλά στην «πρώτη θέση» των επεμβάσεων, γιατί «ένας στρατός που φοβάται τις απώλειες, δεν είναι σεβαστός από φίλους ούτε φόβητρο για τους εχθρούς»… προτρέπει να αφήσουμε την «Ελληνίδα μάνα» και τον θρήνο της για τους νεκρούς στην άκρη, να «χωνέψουμε» ότι «αυτοί είναι οι κανόνες του διεθνούς συστήματος και (…) να αποφασίσουμε τι θέση θα διεκδικήσουμε μέσα σε αυτό», αφού «κάθε επιλογή έχει κόστος, δεν υπάρχει κέρδος χωρίς ρίσκο και δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα». Επιβεβαιώνει ότι Συμφωνίες όπως αυτές με τη Γαλλία και τις ΗΠΑ καμία σχέση δεν έχουν «με την άμυνα και την ασφάλεια» της χώρας και του λαού, παρά μόνο με τα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα της αστικής τάξης, μπροστά στα οποία παρουσιάζεται κυριολεκτικά ως «δευτερεύον ζήτημα» το αν θα υπάρξουν ακόμα και ανθρώπινες απώλειες από τη συμμετοχή στις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις. Η νεολαία μας προβλέπεται στους σχεδιασμούς, πολύ εύκολα να θυσιάζεται μακριά από την πατρίδα για την εξυπηρέτηση συμφερόντων ξένων για τον εργαζόμενο λαό, με ιμπεριαλιστικές συμφωνίες για εμπλοκή σε ανταγωνισμούς – ναρκοπέδιο για τα κυριαρχικά δικαιώματα και τα λαϊκά συμφέροντα.

Η βίαιη επιχείρηση αναθεώρησης της Ιστορίας σκοπό έχει τη λήθη και τη σύγχυση ιδιαίτερα στη νεολαία. Για να υπονομευθεί το μαρξιστικό δόγμα για το ιστορικά αναπόφευκτο, ο κομμουνισμός εξισώνεται με τον ναζισμό και νομιμοποιούνται οι διώξεις εναντίον όλων εκείνων που αγωνίζονται ή ακόμα αναφέρονται στο κομμουνιστικό κίνημα και αντιστέκονται στην ισοπέδωση και τη φθορά των συνειδήσεων. Ο συγγραφέας μας αφυπνίζει, η διαμόρφωση της συνείδησης της νεολαίας είναι χρέος μας, είναι ανάγκη η συνέχιση των καλύτερων παραδόσεων κοινωνικών, πολιτιστικών, αγωνιστικών. Το πέρασμα των πανανθρώπινων αξιών στη νέα γενιά απαιτεί τέχνη και μαεστρία και ο συγγραφέας μας δείχνει μερικές

Το βιβλίο που ξεκινάει σήμερα τη διαδρομή του καταδεικνύει την αγωνία του δασκάλου, του αγωνιστή, του προοδευτικού ανθρώπου για το νέο άνθρωπο και τη στάση του στην κοινωνία. Στην κοινωνία που παρότι πολλαπλασιάστηκαν και εμπλουτίστηκαν οι δεξιότητες του ανθρώπου και αυξήθηκαν οι δυνατότητές του για την επίλυση σοβαρών προβλημάτων, εν τούτοις αυξάνεται η ανεργία και η εξαθλίωση, πλήττεται το περιβάλλον, η μεγάλη μάζα των εργαζόμενων δεν ευημερεί, οξύνεται το πρόβλημα της αμορφωσιάς, η γνώση έχει μετατραπεί σε εμπόρευμα, τα επιστημονικά επιτεύγματα έχουν εγκλωβιστεί στο καπιταλιστικό κέρδος, αυξάνεται ο πρόσθετος χρόνος εργασίας, καταστρέφονται παραγωγικές δυνάμεις. Οι νέες γενιές όχι μόνο καταδικάζονται να ζουν πίσω από τις δυνατότητες της εποχής, αλλά ζουν και με χειρότερους ακόμη όρους σε σχέση με παλιότερες γενιές.

Εδώ και χρόνια συναντάμε πανεπιστήμια της χώρας σε περίοπτη θέση σε διεθνείς πίνακες κατάταξης. Γεγονός που δείχνει ανάμεσα στα άλλα και την υψηλή στάθμη του επιστημονικού δυναμικού. Αλλά τι αντίκτυπο έχει αυτό στην καθημερινότητα της μεγάλης πλειοψηφίας αυτών που εργάζονται και σπουδάζουν σε αυτά; Η ανάπτυξη των επιστημών και των τεχνολογικών εφαρμογών τους, η ίδια η ανάπτυξη της παραγωγικής ικανότητας του ανθρώπου, ανεβάζουν τον πήχη της γενικής μόρφωσης, αλλά και την επέκταση της Τεχνικής και Επιστημονικής Εκπαίδευσης. Σήμερα αυτή η ανάγκη καλύπτεται με αντιφάσεις, όπως είναι η πιο υποβαθμισμένη Εκπαίδευση για τους πολλούς και η πιο αναβαθμισμένη για τους λίγους, μια μεγάλη εκπαιδευτική αντίφαση που σηματοδοτείται από παιδαγωγικές σχέσεις βασισμένες σε αγοραία κριτήρια της κυβέρνησης της ΕΕ και του ΟΟΣΑ.

Ο συγγραφέας προειδοποιεί για την ταξική κοινωνία, τη σύγκρουση συμφερόντων, την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Τι κι αν πέρασαν 76 χρόνια Σοσιαλισμού δύο κόσμοι συγκρούονταν τότε και σήμερα. Από τη μια ήταν οι κομμουνιστές, οι ριζοσπάστες, οι αγωνιστές, που αντιπροσωπεύουν και παλεύουν για τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και του εργαζόμενου λαού. Ο κόσμος των πολλών αγνών αγωνιστών του μόχθου, της εργατικής τάξης, που με το μυαλό, τα χέρια και τους κόπους της παράγει τα πάντα, και μπορεί να εξασφαλίσει ένα φωτεινό μέλλον για όλο τον λαό. Και από την άλλη ο καταπιεστικός μηχανισμός της αστικής τάξης, που υπερασπίζεται το εκμεταλλευτικό σύστημα και τις επιθετικές ιμπεριαλιστικές συμμαχίες όπως διαμορφώνονται σε κάθε ιστορική περίοδο. Και σημειώνει ότι αυτοί οι δύο κόσμοι δεν μπορούν να γίνουν «ένα», όπως φαντασιώνονται ορισμένοι ονειροπόλοι, όπως άλλοι προκάτοχοί τους στο παρελθόν, που κήρυξαν δήθεν το «τέλος των ιδεολογιών», το «τέλος της ταξικής πάλης και των αγώνων», το «τέλος της Ιστορίας»

Θυμίζει στη νέα γενιά την περηφάνια, τη λεβεντιά, την αντοχή, την ανιδιοτέλεια και τον ηρωισμό των πιο μεγάλων πράξεων για την κοινωνική απελευθέρωση. Δείχνει τον κόσμο των εκμεταλλευτών ενός διεφθαρμένου και άδικου συστήματος και την ακράδαντη πεποίθηση ότι ο λαός, οι νέες γενιές της πατρίδας μας, όπως και οι άλλοι λαοί σε όλο τον κόσμο, θα γράψουν τα υπόλοιπα κεφάλαια της Ιστορίας με τη δράση τους…

Το βιβλίο απαντά και στους απολογητές του μεταμοντέρνου που μιλούν για μεταβιομηχανική κοινωνία, καταναλωτική κοινωνία, κοινωνία της πληροφόρησης, της γνώσης κ.λπ. αποσυνδέοντας την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων -τις νέες τεχνολογίες τη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη, τα νέα μέσα παραγωγής – από τις καπιταλιστικές και εκμεταλλευτικές σχέσεις ιδιοκτησίας. Η πολιτική πρόταση του μεταμοντερνισμού, η κατάληξη όλων των φιλοσοφικών προσεγγίσεών του είναι ο περιορισμός της όποιας προσπάθειας για βελτίωση της ζωής μας σε μερικές πλευρές της. Απορρίπτοντας τις μεγάλες αφηγήσεις και ενοράσεις θεωρεί ως μόνη εφικτή τη μικροπολιτική των επιμέρους ομάδων και κινημάτων.

Κάθε συγκροτημένη προσπάθεια, κάθε φιλοσοφικό σύστημα που επιδιώκει να εντάξει τις διαφορετικές πλευρές της πραγματικότητας σε μια ενιαία θεώρηση και ερμηνεία του κόσμου, κάθε πολιτικό πρόγραμμα που επιδιώκει να συνδέσει τα επιμέρους κινήματα σε έναν συνολικό πολιτικό αγώνα, καταδικάζεται από τη μεταμοντερνιστική σκέψη ότι οδηγεί σε μια ολότητα που την ταυτίζει με τον αποκαλούμενο «ολοκληρωτισμό». Κι έτσι εξισώνει τον φασισμό με τον κομμουνισμό. Οι εμπνευστές αυτής της παραχάραξης γνωρίζουν ότι το παρελθόν νοηματοδοτεί το παρόν και στο παρόν επινοείται το μέλλον, όχι όμως κατ’ ανάγκη νομοτελειακά. Οι διαχειριστές του παρόντος ανασκευάζουν το παρελθόν, αυθαιρέτως αλλά αληθοφανώς, ώστε να συνάδει και να συνηγορεί προς τη χρεία του παρόντος. Το βιβλίο αποδομεί την προσπάθεια αυτή των διαχειριστών του παρόντος με εξαίρετη σημειολογία και αναφορές στο παρελθόν και ταυτόχρονη προβολή στο μέλλον.

Στο βιβλίο αξιοποιείται η δυναμική της διαλεκτικής. Γιατί η διαλεκτική σαν θεωρία της ανάπτυξης είναι ταυτόχρονα θεωρία της αιτιοκρατίας της τυπικής λογικής και μιας δυναμικής αιτιοκρατίας της αιτιώδους σχέσεως και ανάπτυξης της διάρθρωσης και της ολοκλήρωσης των φαινομένων, της τάσης για τη συνένωσή τους σ’ ένα όλο. Η γνώση της ζωντανής ιστορίας των κοινωνικών αγώνων είναι πηγή γνώσης, και όχι απλά θύμηση ή μνήμη. Η εξαγωγή συμπερασμάτων από την Ιστορία είναι οδηγός για το σήμερα και το αύριο της νέας κοινωνίας.

Το βιβλίο περιγράφει την ιδιαίτερη ευθύνη μας απέναντι στη νέα γενιά, συνολικά στη νεολαία. Όχι μόνο για να μάθει τις σημαντικές στιγμές στην πορεία της οικοδόμησης της νέας κοινωνίας, αλλά να αντλήσει πείρα, συμπεράσματα, υγιές πείσμα, να ανακαλύψει το μεγαλείο της αφοσίωσης στα πανανθρώπινα ιδανικά, τη δύναμη της οργάνωσης και της αντίστασης. Για να μάθουν ότι η συντροφική, αγωνιστική αλληλεγγύη ακόμα και στις πιο σκληρές συνθήκες διώξεων, βασανιστηρίων, εκτελέσεων και τρομοκρατίας, αναδεικνύεται σε ακόμα πιο ισχυρή ασπίδα απέναντι στην τάξη των εκμεταλλευτών. Για να μάθουν ότι ο αντίπαλος δεν διστάζει να φτάσει έως τη φυσική εξόντωση του αγωνιστή όταν στη δράση του βλέπει κίνδυνο για την εξουσία και τα κέρδη του.

Οι ρίζες του φασισμού βρίσκονται βαθιά μέσα στο σύστημα. Είναι η δική του αναγκαία και πολύτιμη εφεδρεία, την οποία ρίχνει στη μάχη για να κάνει τη βρώμικη δουλειά: Να φοβίσει και να χτυπήσει το εργατικό – λαϊκό κίνημα, να διαδώσει τον αντικομμουνισμό, να εμφανίσει σοσιαλδημοκρατικές και νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις ως το «μικρότερο κακό», να αποπροσανατολίσει, να εγκλωβίσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Για να πάρουν όμως αληθινή εκδίκηση τα όνειρα όλων των θυμάτων του φασισμού, όλων των ανθρώπων του καθημερινού μόχθου, όλων των καταπιεσμένων και κατατρεγμένων στη χώρα μας και όπου Γης, πρέπει ο λαός και η νέα γενιά να αγωνιστεί για μια κοινωνία απαλλαγμένη από τα δεσμά της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Παίρνουμε δύναμη από το παράδειγμα όλων αυτών που τόσο περίτεχνα διαπερνούν τις σελίδες του βιβλίου «Συνομιλίες με τον εγγονό μου», όλων όσοι έδωσαν ευγενείς αγώνες και τη ζωή τους για να λάμψει η αλήθεια, «για να γενούνε τα σκοτάδια λάμψη». Και τέτοια απόφαση έχουμε πάρει. Να συνεχίσουμε την πάλη. Και είμαστε σίγουροι ότι «οι μέρες που λαχτάρησαν» οι ήρωες του βιβλίου «θα ‘ρθουν» και οι πρωταγωνιστές θάναι τα παιδιά και τα εγγόνια της γενιάς μας.

ΑΘΗΝΑ 24/10/2021

ΟΜΙΛΙΑ ΚΩΣΤΑ ΤΖΑΤΖΑΝΗ

στην παρουσίαση του βιβλίου του στις 24 10 2021
«ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΓΓΟΝΟ ΜΟΥ»

Στη βασική δομή του και περιεχόμενο, το βιβλίο αυτό ήταν φτιαγμένο πριν 13 χρόνια. Εκτός από το να εντυπωσιάσω τον εγγονό μου, όπως λέω στην παρουσίαση που έστειλα σ΄ όσους είχα τα ιμέιλ τους, ο κύριος στόχος μου ήταν να βγάλω μια εκλαϊκευμένη γλαφυρή σύνοψη της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας μας για παιδιά και, γιατί όχι, και για μεγάλους. Αφού δεν το ΄βγαζαν οι εκδοτικοί οίκοι, το βιβλίο παράπεσε, και πριν δυο χρόνια που το ξέθαψαν οι συγκυρίες, πρόσθεσα και το τμήμα που απευθυνόταν στον 17ρη πια εγγονό μου, που ΄χει σχέση με την αντιμετώπιση της δουλειάς και της ζωής και άλλα τέτοια, που αποτελούν αποκύημα της πανανθρώπινης μαρξιστικής κοσμοθεωρίας.

– Μα είσαι με τα καλά σου, περιμένεις να διαβάσει κόσμος που δεν είναι δικός σας, ΚΚΕ, την, ας πούμε πως ήταν καλή, απλοποιημένη παρουσίαση των μαρξιστικών ιδεών σας; ‘Η περίμενες να στο εκδώσουν οι εκδοτικοί οίκοι οι ευθυγραμμισμένοι στην περιρρέουσα λογοκρισία;

– Ναι, λογοκρισία. Οι αστοί περιορίζουν όσο μπορούν τις κομμουνιστικές ιδέες. Πολύ περισσότερο δεν έχουν καμιά όρεξη να επενδύσουν στην προβολή των ιδεών αυτών που κάνει ένας μάλλον μέτριος συγγραφέας. Για να καταλάβετε την δικτατορία που ασκούν οι αστοί, ακόμα και στη δημοκρατική έκφραση της εξουσίας τους, πείτε στο γιο σας να πάει στη δουλειά και ν΄ ακουμπήσει ένα Ριζοσπάστη πάνω στο γραφείο του…

Παρ΄ όλα αυτά υπάρχει ακόμα φιλότιμο σε κάποιους προοδευτικούς εκδότες και βέβαια πρέπει να δουν σαν πολύ καλό το πόνημά σου, ελπίζοντας μπας και πιάσει σ΄ έναν πλατύ κόσμο.
Και σ΄ αυτόν το κόσμο κυρίως απευθύνομαι.

Σ΄ αυτούς που είναι μακριά από την ιδεολογία μου, απ΄ τη μαρξιστική θεώρηση των πράγματων, από την «ανερμάτιστη» αισιοδοξία μου πως έτσι κι αλλιώς η Γη θα γίνει κόκκινη, σ΄ αυτούς που με χαρά μου συγχρωτίζομαι, συνεργάζομαι, κουβεντιάζω, καλαμπουρίζω καθημερνά μαζί τους, που μου είναι ευχάριστο να ακούω τις απόψεις τους και να προσπαθώ, συντρίβοντας την πριμοδοτούμενη περιχαράκωση, να κατανοώ αυτά που μου λένε, να προσπαθώ να με κατανοήσουν σ΄ αυτά τα απλά, όπως τα νομίζω, που τους λέω.

Εκεί είναι το κλειδί της πανανθρώπινης συνεννόησης. Εκεί που οι ανιδιοτελείς καταπιεσμένοι, αδικημένοι συζητούν μεταξύ τους. Συζητούν, όχι κάνουν δηλώσεις και περιμένουν να σταματήσει ο άλλος που κάνει το ίδιο για να τις συνεχίσουν. Της πανανθρώπινης συνεννόησης του κόσμου της δουλειάς που τον κλέβουν οι κηφήνες. Της συνεννόησης που όλο και θα φουντώνει, και θα κυριαρχήσει όταν οι βρωμιάρηδες της Γης θα συσσωρεύσουν συμφορές και θα τους κουτουπώσουν όλοι οι λαοί της. Λίγο ενδιαφέρει αν θα είναι ακριβώς η συνεννόησή μας κοντά σε αυτά που παρουσιάζουμε σήμερα εμείς οι στρατευμένοι στο «προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε», ή κάτι παρόμοιο. Ο βασικός άξονας δεν μπορεί να ΄ναι άλλος παρά το να σταματήσουμε, με την πανίσχυρη ενότητά μας, την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, να ζήσουμε αδελφωμένοι όλοι οι λαοί της Γης και να χαιρόμαστε τα αγαθά του κόπου μας, να ΄μαστε όλο και πιο ευτυχισμένοι με τη χρήση των τεράστιων δυνατοτήτων της τεχνολογικής και παραγωγικής προόδου που αυξάνονται συνεχώς.

Προσπαθώ λοιπόν στις «Συνομιλίες με τον εγγονό μου» να περάσω μασημένη, με απλά λόγια. τη μαρξιστική θεωρία κι ιδεολογία, τα βασικά της σημεία, αυτά που τουλάχιστον εγώ καταλαβαίνω ότι είναι βασικά. Βάλετε στο μυαλό σας πως, πέρα από τα λάθη μου, ο, τι σας φαίνεται ξένο, δυσκολονόητο, παράξενο, ουτοπικό, μπορεί να σας φαίνεται έτσι κάτω από την επίδραση μιας μαύρης κυρίαρχης καταιγιστικής σαπισμένης προπαγάνδας που διαμορφώνει ιδεολογία, επίσημος από ΕΕ περιρρέων αντικομουνισμός. Δεν θα συμφωνήσετε μαζί μου, αυτό είναι σίγουρο, δεν αλλάζουν με λόγια του καλαμαρά, όσο καλά σερβιρισμένα και να ΄ναι, οι πεποιθήσεις ανθρώπων που σχηματίστηκαν από δεκαετίες πληροφόρησης. Αφήστε τα και αυτά, τα δικά μου, σε μια γωνιά του μυαλού σας, μην τα αποδιώξετε.

– Ρε φίλε εσυ δεν μιλάς στον εγγονό σου, σε μας τα λες.

Σε σας τα λέω από σπόντα, το βιβλίο δεν παύει να ΄ναι ένα εγχειριδιο για παιδιά που μπορεί να αφομοιώσουν καλύτερα τις αντίθετες με το ευνουχιστικό βόλεμα ιδέες, γιατί τα τρέφουμε και δεν έχουν το εκβιασμό της δουλειάς για να ζήσεις, άρα να κάθεσαι φρόνιμα, να μην ασχολιέσαι με συνδικάτα κι απεργίες.

Κι αυτά που λέω σε μικρούς και μεγάλους, προσπαθώ να ΄ναι μια έστω μικρή πλευρά αντισταθμίσματος στις ιδεοληψίες που εκθειάζουν τον απαυτούλη σας, την «επιχειρηματικότητα», το δούλεψε να φας και κλέψε να ΄χεις, την επιβίωση μέσα στην κοινωνική ζούγκλα και τέτοια.

Στο τέλος βάζω κάποιες βασικές ιδιότητες της ανθρωπιάς, το να μην τρως απ’ τον κόπο τ΄  αλλουνού, να μην είσαι καρφί, να τσαντίζεσαι όταν σ΄ αδικούν, να μη λυγίσεις ποτέ τη μέση σου για ένα ξεροκόμματο ή παντεσπάνι παραπάνω, να μη φοβάσαι να λες την αλήθεια, να υποστηρίζεις τον αδικημένο, πρώτα από όλα τον εαυτό σου, να βλέπεις με αγάπη το διπλανό σου που τον αδικούν το ίδιο, και να πιστεύεις πως οι δυο σας είσαστε πιο δυνατοί παρά ο καθένας μόνος του.

Η μαρξιστική θεωρία, η στοιχειώδης θεωρία της ανθρωπιάς, όπως την πιστεύω, έρχεται μετά σαν το νερό που μπήκε στ΄ αυλάκι.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ «ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΓΓΟΝΟ ΜΟΥ» του Κώστα Τζατζάνη

24/10/2021

Νίκου Μαρκάτου, Ομότιμου Καθηγητή ΕΜΠ, τ.Πρύτανη

Αρχικά θέλω να ευχαριστήσω τoν Κώστα Τζατζάνη  που  εμπιστεύτηκε  σε εμένα , τον τεχνοκράτη, την ανάλυση του βιβλίου του «Συνομιλίες με τον εγγονό μου» από τις εκδόσεις «Κομνηνός». Κράτησα με ενδιαφέρον αυτό το βιβλίο και χάρηκα στις σελίδες του  την συντριπτική πλειοψηφία  των ιδεών του συγγραφέα που προσπαθεί να περάσει στα νέα Παιδιά μας, με απλά λόγια, τα βασικά σημεία της μαρξιστικής θεωρίας.

Θα αναρωτηθείτε ίσως τι δουλειά έχω εγώ , ένας τεχνοκράτης, να αγωνίζομαι να αναλύσω ένα λογοτεχνικό βιβλίο , δηλαδή ένα έργο  Τέχνης. Ένα βιβλίο που με το περιεχόμενο του επιθυμεί να αλλάξει τον κόσμο με την υιοθέτηση και εφαρμογή της πολιτικής Ιδεολογίας του συγγραφέα. Ο πρώτος λόγος είναι ότι πολλά χρόνια τώρα ισχυρίζομαι ότι για την αλλαγή της γκρίζας καθημερινότητας απαιτείται να επαναφέρουμε στην ημερήσια διάταξη την «ουτοπία». Τουλάχιστον αυτό θα είναι διασκεδαστικότερο από τα spreads, τα ομόλογα , το ΔΝΤ και τον κορονοϊό !

Ο δεύτερος λόγος είναι πολιτικός-κοινωνικός.

Ο αιώνας που τελείωσε πριν 21 χρόνια ήταν ο αιώνας που διέσπασε το άτομο, ερεύνησε το υποσυνείδητο, τεμάχισε τα genes και κλωνοποίησε το πρόβατο.  Εφηύρε τα πλαστικά, τα microchips, τα αεροπλάνα, τους πυραύλους, τα ραντάρ, τους δορυφόρους,  τις τηλεοράσεις, τους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές και τις ατομικές βόμβες.  Ανέτρεψε τις ιδέες μας για τη λογική, τη γλώσσα, τη γνώση, τα μαθηματικά, τα οικονομικά, ακόμα και για το χώρο και τον χρόνο.  ‘Όμως και παρόλα αυτά, βλέπουμε οι σημερινοί μέσοι άνθρωποι της Παγκόσμιας Δημοκρατίας δύο αντιφατικές εικόνες :

Από τη μία η τεχνολογία θριαμβεύει.  Ο ψυχρός πόλεμος τελείωσε.  Το παγκόσμιο προϊόν αυξάνεται.  Οι επικοινωνίες εκμηδενίζουν τις αποστάσεις μεταξύ κρατών και ανθρώπων.

Από την άλλη μύγες τρώνε τα πρόσωπα των παιδιών στην Αφρική.  Το αίμα από τις τοπικές συγκρούσεις ρέει ακατάπαυστα.  Τα δάση του Αμαζονίου αφανίζονται.  Βρικολακιασμένα μηνύματα Εθνικής καθαρότητας σκίζουν και πάλι τα σπλάχνα της κοινωνίας. Πολυκέφαλο σηκώνεται το τέρας του νεοναζισμού, του ρατσισμού, του εθνικισμού.  Αμφίβολης νομιμότητας επιδιώξεις τείνουν να υποκαταστήσουν αρχές του διεθνούς δικαίου και τους διεθνείς οργανισμούς. Ανεργία, παιδεία που χρηματίζεται, αμοραλισμός και απογοήτευση καθηλώνουν τους νέους. Παράλληλα, λόγω των ασύλληπτων καθημερινών αλλαγών και της ταχύτητας με την οποία συμβαίνουν πλέον όλα, μας είναι δύσκολο να αντιληφθούμε και να αφομοιώσουμε τους κανόνες που διέπουν την ζωή μας και νοιώθουμε να αποξενωνόμαστε όλο και περισσότερο από την δυνατότητα συμμετοχής μας στην κοινή προσπάθεια.

Τόσα λοιπόν γίνονται γύρω μας, όλο και χειρότερα.  Σαράντα επτά χώρες του κόσμου έχουν κατά κεφαλήν εισόδημα λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα, κάτω από το όριο ύπαρξης, κι όμως το παγκόσμιο προϊόν αυξάνεται και επαρκεί τεχνικά για να θρέψει και τα 7.0 δις των κατοίκων της γης.

Ισχυρίζομαι λοιπόν πως η παρούσα οργάνωση της κοινωνίας και η οικονομική της διάρθρωση, δεν επιτρέπουν την απελευθέρωση του κόσμου από την απειλή του πολέμου, τη φτώχεια και τις αμετάκλητες καταστροφές της βιόσφαιρας, ακριβώς όπως δηλώνει και ο συγγραφέας στο τέταρτο αυτό βιβλίο του.

Τι πρέπει λοιπόν να γίνει που να μπορέσει να φέρει μαζί του την αλλαγή προς το καλύτερο;

Η ανθρωπότητα για την λύση των προβλημάτων της δεν έχει ανάγκη ούτε από δούλους ούτε από αφέντες αλλά από σκεπτόμενους ανθρώπους, σαν το συγγραφέα που είναι Αρχιτέκτονας, λογοτέχνης και αγωνιστής!

Ο συγγραφέας Κώστας Τζατζάνης  είναι τυπικά Αρχιτέκτονας και Κομμουνιστής , όπως μας λέει ο ίδιος στο εσώφυλλο του βιβλίου. Συμμετέχει συνεχώς στο λαϊκό κίνημα και έχει γράψει πληθώρα άρθρων για την Πολεοδομία και το Περιβάλλον αλλά και πολιτικά άρθρα και σχόλια. Είναι λοιπόν φανερό ότι η λογοτεχνία είναι για αυτόν  βασικό εκφραστικό στοιχείο της ανθρώπινης συναισθηματικής αγωνίας. Η λογοτεχνία είναι λοιπόν ένας διαφορετικός κόσμος από τον τεχνοκρατικό της καθημερινότητας του, έχει άλλη γλώσσα που όμως έστω και αν δεν την καταλαβαίνεις, τη νοιώθεις με τις αισθήσεις. Ο κάθε αναγνώστης βρίσκει στη λογοτεχνία και τη  ποίηση (όπως στην τέχνη γενικότερα) αυτό που θέλει, ακόμα και σε διαφορετικές αναγνώσεις βρίσκει διαφορετικά πράγματα, και μάλιστα μπορεί πολλές φορές να βρει και πράγματα που ο δημιουργός δεν είχε καν υπόψη του.

Το τέταρτο βιβλίο του Κώστα, «Συνομιλίες με τον εγγονό μου» , κινείται σε ανθρωποκεντρικό, ανθρωπιστικό, δημοκρατικό, παιδαγωγικό, και, κυρίως, πολιτικό μοτίβο. Σε μια εποχή που πολλοί από εμάς καταθλίβονται όταν πέφτει το facebook, χαίρομαι να ανακαλύπτω ότι δίπλα στις δήθεν ειδήσεις και τα κάθε λογής tik-tok εξακολουθούν να παράγονται και τέτοια κείμενα.

Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό, ιδιαίτερα εφόσον είμαι τεχνοκράτης και θεωρητικά αυτό δεν συμβαίνει συχνά, που μου δόθηκε η ευκαιρία να  διαβάσω αυτό το  έντονα πολιτικό και ανθρωπιστικό  βιβλίο. Το λέω αυτό γιατί  η ύλη του δεν είναι τυπικά μυθιστορήματα, δεν είναι τυπικά διηγήματα, δεν είναι άρθρα και, καθώς αναρωτιόμουν αν ο διάλογος με τον εγγονό είναι κάποια περίεργη  λογοτεχνική έκφραση, μου ήρθε στο μυαλό  ότι ίσως είναι μια ‘μασημένη με απλά λόγια’ (όπως μας λέει στη σύντομη παρουσίασή του ο συγγραφέας)« λογοτεχνική πολιτική φιλοσοφία», δηλαδή αυτό το είδος που δημιουργήθηκε από τους ποιητές/φιλοσόφους της Ανατολής του Μεσαίωνα και το οποίο ουδεμία σχέση έχει με τη λεκτική υπερβολή πολλών φιλοσόφων της Ευρώπης. Έτσι το κείμενο διαβάζεται πιο ευχάριστα,  και σχετικά πιο «εύκολα».

Το βιβλίο ξεκινά με το «Πρόλογος για το γονιό» όπου ο συγγραφεύς παρακινεί το γονιό μέσα από έξυπνο και μάλλον πειστικό διάλογο να δώσει το βιβλίο στο παιδί του. Προσωπικά το θεωρώ απαραίτητο με την έννοια ότι πρέπει να προστατεύσουμε τις νεότερες γενιές από το να υποταχτούν, χωρίς ουσιαστική επιλογή, στη δύναμη της εικόνας, στην εξουσία της “πληροφορίας” και τελικά στην υποτίμηση του χρόνου και της Ιστορίας. Γιατί ,αναρωτιέμαι ,μήπως μετά το «τέλος της Ιστορίας» έρχεται άραγε και το «τέλος της Σκέψης»;

Το βιβλίο αποτελείται λοιπόν από 21 κείμενα (Παππούς και εγγόνι-Οι καλοί και οι κακοί, Πώς οι λίγοι κλέβουν τους πολλούς, Πληροφόρηση και ιδεολογία,……,Οι βρώμικες δραστηριότητες των κερδοσκόπων, Γιατί έπεσε η Σοβιετική Ένωση παππού;,….., Ό Στάλιν ήταν καλός ή κακός ;,….. , Επίλογος για το γονιό) μέσα από τα οποία ο συγγραφεύς δίνει απαντήσεις σε καίρια ιδεολογικά ερωτήματα που σίγουρα απασχολούν τη νεολαία, αλλά και την προσωπική του και κάπως μονόπλευρη, σε κάποια σημεία,  άποψη σε ιστορικά γεγονότα.

Η ταξινόμηση αυτών των κειμένων δεν είναι εύκολο να γίνει από εμένα, ένα, έστω και υποψιασμένο, τεχνοκράτη . Ίσως το «λογοτεχνική πολιτική φιλοσοφία που ανέφερα ήδη να είναι η κατάλληλη περιγραφή.

Θα έλεγα ότι ο συγγραφέας σπρώχνει με επιτυχία την συνομιλία παππού-εγγονού, από εκείνη της απλής  δημοσιογραφικής συνέντευξης στα όρια του πολιτικού δοκιμίου. Ένα είναι σίγουρο για μένα ότι στόχος του βιβλίου είναι ο προβληματισμός για ένα καινούργιο κόσμο που ο συγγραφεύς πιστεύει ότι θα επιτευχτεί μέσα από τη λαϊκή πάλη και τη «Νέα Επανάσταση».

Όλα τα κείμενα ασχολούνται με σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, τις ανθρώπινες σχέσεις και το κοινωνικό-οικονομικό περιβάλλον ευρύτερα. Οι απαντήσεις του παππού αληθινές, ανθρώπινες, γεμάτες ουσία ,συναίσθημα, ελπίδα, απογοήτευση ,χαρά , αλλά  και αρκετή ψευδαίσθηση.

Παρότι δεν διατυμπανίζεται ευθέως, μαντεύω περισσότερο παρά μπορώ να αποδείξω ότι το έργο αυτό χαρακτηρίζεται από  μια λίγο ως πολύ φανερή ρομαντική προδιάθεση ότι παρά την αποτυχία του «Οχτώβρη» τον 20^ο αιώνα, η καινούργια Επανάσταση θα έχει μέλλον και ότι η ελπίδα αυτή πρέπει να γίνει συνείδηση και της νέας γενιάς.

Διάχυτος όμως και ο κοινωνικός προβληματισμός σχεδόν σε κάθε σελίδα του βιβλίου.

Ο αναγνώστης λοιπόν θα κάνει καλά να το διαβάσει και δύο και τρεις φορές και τότε να ξέρει ότι θα αποζημιωθεί για τον κόπο του. Διαβάζοντας το λοιπόν 3 φορές δεν απέφυγα τον πειρασμό να φιλοσοφήσω και εγώ, παραλληλίζοντας την παγκοσμιότητα της πολιτικής με αυτή της μεταμοντέρνας οικονομίας.

Παρά το γεγονός, σκέφτηκα,  ότι η οικονομική ανάπτυξη και ελάττωση των κοινωνικών ανισοτήτων δεν είναι αναγκαστικά παράλληλες, δεν κινητοποιούν δηλαδή αυτόματα η μία την άλλη, οι γνωστές νεοφιλελεύθερες  θεωρήσεις της παγκοσμιοποίησης δημιουργούν ένα νέο, κατά τη γνώμη μου δυναμικά επικίνδυνο για τον άνθρωπο και  τη φύση, πολιτισμό, που χρειάζεται ανάλυση και  την υιοθέτηση ενός νέου Λόγου.

Γιατί αυτός ο «πολιτισμός» της αγοράς καθορίζει μια νέα παγκόσμια πολιτική, που όμως δεν γίνεται παραγωγός καθολικού νοήματος της «κοινής μοίρας και ουσίας του ανθρώπου» και δεν ενεργοποιεί μηχανισμούς ανάπτυξης και διάχυσης των διαφορετικών ειδών πολιτισμού.

Στο γιατί η συγκεκριμένη παγκόσμια ανάπτυξη παράγει αυτόν τον «πολιτισμό» και όχι κάποιον «άλλον», απάντηση δίνει ο Καστοριάδης ,«η κεντρική φαντασιακή σημασία του καπιταλισμού είναι η απεριόριστη επέκταση της (ψευδο-) ορθολογικής (ψευδο-) κυριαρχίας».

Επομένως, και  η Ευρωπαϊκή κουλτούρα θεμελιώνεται σήμερα στη θέση του «δικαίου του ισχυρότερου» ώστε η προσωπική ευημερία να στηρίζεται στην κυριαρχία και την ιδιοποίηση , και αυτό φαίνεται να αποτελεί την κυρίαρχη μεταμοντέρνα στρατηγική.

Όμως, μια κοινωνία και ειδικότερα ένας πολιτισμός, ρυθμισμένη να υπηρετεί τη βλέψη της για κυριαρχία και έλεγχο, κατά πόσο μπορεί να είναι ελεύθερη; Απλά δεν μπορεί. Διότι η κυριαρχία προϋποθέτει γενίκευση, απάλειψη της διαφορετικότητας.

Προϋποθέτει δηλαδή όλους εκείνους τους όρους που καθιστούν δυνατό τον ανταγωνισμό σε όλα τα πεδία αλλά ευνοούν την καταστολή της ελευθερίας των συντελεστών τους.

Το βιβλίο έχει 147 σελίδες και  συγχαίρω συγγραφέα και εκδότη γιατί δεν βρήκα παρά ελάχιστα γραμματικά λάθη, πράγμα πολύ σπάνιο, για πρώτη έκδοση. Η έκδοση είναι καλαίσθητη με εύχρηστο σχήμα και μέγεθος.

Καλή και απλή, ως αρμόζει, η εικόνα του εξώφυλλου.

Στο βιβλίο  η τεχνοτροπία ποικίλλει ευχάριστα.

Το πολιτικό μήνυμα σε αυτά τα κείμενα στέλνεται συνθετικά, συμβολικά, άμεσα και το σύνολο  αποτελεί πολιτική λογοτεχνία αλλά και φιλοσοφία και πολιτικό μανιφέστο.  Ο συγγραφεύς τολμά και προτείνει απαντήσεις για αυτό που θα αποκαλούσα «διαφωτισμό» του 21^ου αιώνα με κέντρο βάρους  την «ανθρώπινη διάσταση» στις πράξεις μας.,

Όμως δυστυχώς αυτός ο δρόμος δεν ακολουθήθηκε ούτε από τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης. Αντί αυτού «εφευρέθηκε» ο «τρίτος δρόμος» στις αρχές της δεκαετίας του 90, κυρίως από τους Γκίτενς, Μπλαίρ, Σρέντερ, Κλίντον. Ο «τρίτος δρόμος» προσπαθούσε να υπερβεί τόσο τον ατομικιστικό νεοφιλελευθερισμό ,που γλαφυρά περιγράφει στις απαντήσεις του ο παππούς, όσο και τα αποτελέσματα του κεϋνσιανισμού, δηλαδή του κοινωνικού κράτους. Η κατάληξή του ήταν δυστυχώς η συνθηκολόγηση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων με την αστική ιδιωτικοποίηση, τις ελαστικές εργασιακές σχέσεις, τα μηδενικά ελλείμματα, την εκμηδένιση των κοινωνικών δικαιωμάτων και τη λειτουργία του δημοσίου με επιχειρηματικούς όρους (ότι δηλαδή βιώνουμε σήμερα στη χώρα μας). Η αποτυχία μιας τέτοιας συνεννόησης συζητείται με επιτυχία στο βιβλίο στο κείμενο με τίτλο «ο Αλιέντε ,η συνεννόηση που δεν μπορεί να υπάρξει κι ο οπορτουνισμός».

Παρά τη γενικευμένη όμως αποτυχία του «τρίτου δρόμου» οι έννοιες του, όπως η «κοινωνική συνοχή» (σε αντιδιαστολή με τη σοσιαλιστική διεκδίκηση της κοινωνικής ισότητας και της άμβλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων μέσω αναδιανομής του πλούτου), οι συμβάσεις απασχόλησης ώστε να εμφανίζονται χαμηλά ποσοστά ανεργίας, (σε αντιδιαστολή με τη σοσιαλιστική διεκδίκηση σταθερής και μόνιμης απασχόλησης) και ο περιορισμός του κοινωνικού κράτους μόνο στις πλέον ακραίες περιπτώσεις των φτωχοποιημένων λαών, φαίνεται ότι διατηρούνται στα σημερινά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Ε.Ε. με μόνη δικαιολογία τη διασφάλιση της πολιτικής σταθερότητας του συστήματος.
Φαίνεται ότι η αύξηση της ανισότητας σε σχέση με τη «φιλελεύθερη δημοκρατία» θέτει σε αμφισβήτηση το «τέλος της ιστορίας»(F.Fukuyama, 1989), με την έννοια των ανταγωνιζόμενων ιδεολογιών. Ο ίδιος ο Fukuyama παραδέχτηκε στο Παρίσι το 2011 ότι συντρέχουν ορισμένοι πολύ σοβαροί λόγοι για τους οποίους ενδέχεται η φιλελεύθερη δημοκρατία να μην είναι η μοίρα όλης της ανθρωπότητας μια και υπάρχει η απειλή της φερόμενης πολιτικής αποσύνθεσης, η κατάρρευση των δημοκρατικών θεσμών μακροπρόθεσμα και η «κινεζοποίηση» (δηλαδή ένα καθεστώς παρόμοιο με αυτό της Κίνας).

Ο συγγραφεύς προβλέπει αυτή την πολιτική αποσύνθεση και προτάσσει την θέση ότι η διανοητική μας δέσμευση στην ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι αξίζουν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες ευκαιρίες είναι μόνο τόσο ισχυρή όσο και η συναισθηματική μας δέσμευση να το κάνουμε να συμβεί στην πράξη, ιδιαίτερα όταν αυτό σημαίνει να κάνουμε θυσίες οι ίδιοι.

Απαιτούνται λοιπόν πολιτικές για βαθειά εστίαση στη μείωση της δυστυχίας και της καταπίεσης, δίνοντας μεγαλύτερη προτεραιότητα στη φροντίδα και τη συμπόνια για τους άλλους και δίνοντας προνόμια ποιότητας ζωής σε οικογένειες και κοινωνίες, πέρα από τις υλικές απολαβές τους.

Αυτά, μαζί με το κεφαλαιώδες θέμα της περιβαλλοντικής προστασίας του πλανήτη, αποτελούν θέματα ευρύτατου πολιτικού προγράμματος που σήμερα δεν υπάρχει.

Βρήκα την ανάγνωση αυτού του βιβλίου εξαιρετική ανταμοιβή του αρκετού σχετικά χρόνου που απαιτείται για την προσεκτική ανάγνωση που επιβάλλει η πυκνότητα του κειμένου.

‘Ηταν γοητευτική, μαχητική, συγκινητική, και δημιουργός σκέψεων, και τη συνιστώ ανεπιφύλακτα σε όποιον θέλει ακόμα να διαβάζει και να προβληματίζεται σαν ενεργός πολίτης.

Όμως στην Εποχή της κατανάλωσης και των τηλεπαιχνιδιών θα ρωτήσει κανείς, «μας χρειάζονται τέτοια «πολιτικά» βιβλία και γιατί;». Δύσκολο ερώτημα, σε εποχές που ακόμα και ο παραλογισμός και η υποκρισία εγκρίνονται, σε τελική ανάλυση, από την πλειοψηφία, «σαν πάν μέτριον άριστον». Εγώ θα δηλώσω κατηγορηματικά, ναι μας χρειάζονται γιατί απαιτούνται ώστε να αποτελέσουν οι επόμενες γενιές άλλη μια ευκαιρία για αυτό τον κόσμο, και όχι άλλη μια φουρνιά ανυποψίαστων και, επί της ουσίας, αγράμματων καταναλωτών.

Θέλω τώρα να τελειώσω ειλικρινά και συνοπτικά λέγοντας ότι το δυνατό σημείο του έργου του Τζατζάνη είναι ότι επικοινωνεί άμεσα μαζί μας, χωρίς βερμπαλισμούς και δυσνόητες φιλοσοφικές δολοπλοκίες, και το κείμενο είναι διαρκώς ζωντανό ώστε να το ζει και ο αναγνώστης. Και όσο και να διαφωνεί κανείς  με κάποιες πολιτικές ιδιότητες  και όσο και αν κάποια στοιχεία δίδονται με naive τρόπο, όλοι θα συμφωνήσουμε σε τούτο: Ο Τζατζάνης ενώνει αισθήσεις, αγωνιστικότητα, Ιδεολογία , καθώς και πνεύμα και ύλη, και χώρο και χρόνο μέσα στην ενέργεια του σύμπαντος σε μια απειροελάχιστη γωνιά του οποίου ο άνθρωπος βιώνει την τραγική του μοίρα, χαμένος μέσα στα άστρα, που όμως εξακολουθεί, όπως και ο Κώστας, να τα κοιτάζει.