«Απ’ τα γαρίφαλα τούτα τα κόκκινα…» – Η λογοτεχνία τον καιρό της Παρισινής Κομμούνας

Είναι τόσος καιρός, σύντροφοι,
που τραγουδάμε όλο για τους άλλους.
Ας έχουμε τώρα τα δικά μας τραγούδια
και ας μην τραγουδάμε παρά μόνο για μας.

(Ζαν Μπατίστ Κλεμάν, εργάτης και στιχουργός, μέλος της Α’ Διεθνούς και φλογερός κομμουνάρος, μαχητής των οδοφραγμάτων μέχρι το τέλος).

«Η λογοτεχνία τον καιρό της Παρισινής Κομμούνας» είναι ο τίτλος της νέας έκδοσης που κυκλοφορεί από τη «Σύγχρονη Εποχή» και επιμελήθηκε το Τμήμα Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ. Είναι αφιερωμένη «σε αυτούς τους γενναίους μαχητές της πένας, που – είτε ως επαναστάτες Κομμουνάροι είτε ως ευαίσθητοι στα μηνύματα της εποχής τους δημιουργοί – δεν υπολόγισαν τις επιπτώσεις της στάσης τους στους ίδιους και στο έργο τους και ανταποκρίθηκαν στις απαιτήσεις του καιρού τους».

Πρόκειται για μια σημαντική, πρωτότυπη και άρτια έκδοση, που βοηθά τον αναγνώστη να προσεγγίσει πλευρές από την καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία στα χρόνια της Κομμούνας. Μέσα από κείμενα, ποιήματα, τραγούδια, συγκεντρωμένα για πρώτη φορά, και μάλιστα στην πλειοψηφία τους άγνωστα στο ελληνικό κοινό, ο αναγνώστης μπορεί να ψηλαφίσει και μέσα από την Τέχνη τις φλογερές εκείνες μέρες που η κόκκινη σημαία του προλεταριάτου ανέμιζε στο δημαρχείο του Παρισιού.

Λεόν Πωλ-Ζοζέφ Ρομπέρ, «Η Στήλη Βαντόμ κατεδαφισμένη», λάδι σε καμβά, 1871, Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας «Πωλ Ελυάρ ντε Σαιντ Ντενί»

Αξίζει να σημειωθεί ότι η μετάφραση όλων των ποιημάτων που περιέχονται στο βιβλίο είναι πρωτότυπη και έχει γίνει από την Ελένη Ζαφειρίου. Η πλειοψηφία, μάλιστα, των ποιημάτων μεταφράζεται για πρώτη φορά στα Ελληνικά για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έκδοσης.

Ο πρόλογος στέκεται αναλυτικά στα πρωτοπόρα μέτρα που πήρε η Κομμούνα στον τομέα του Πολιτισμού, εισάγοντας μια σειρά από πρωτοβουλίες και νέους θεσμούς, αλλά και στο πώς ο κάθε καλλιτεχνικός κλάδος προσέλαβε και ανταποκρίθηκε στα συνταρακτικά γεγονότα. Εκτός από τα εικαστικά, η έκδοση αναφέρεται ακόμη στη μουσική και το τραγούδι, κύρια όμως επικεντρώνεται στο λογοτεχνικό έργο εκείνης της περιόδου, τόσο των κομμουνάρων και φιλικών προς την Κομμούνα λογοτεχνών, όσο και των αντιπάλων της.

Συνοψίζοντας, σημειώνεται ότι «η σημαντικότερη συμβολή της Κομμούνας στον πολιτισμό είναι ότι ανήγγειλε μια νέα τέχνη, γεμάτη δύναμη και επαναστατική αισιοδοξία. Μια τέχνη συνδεμένη με τον αγώνα, που στο επίκεντρό της έχει τον εργαζόμενο άνθρωπο και την πάλη του για μια κοινωνία χωρίς ταξική εκμετάλλευση. Και όλα αυτά σε μια περίοδο που η επίσημη τέχνη είχε αφεθεί στην απελπισία και αναζητούσε τη φυγή από την πραγματικότητα», σημειώνεται στον πρόλογο της έκδοσης. `Η αλλιώς, όπως γράφει ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και εκλεγμένος στο Συμβούλιο της Παρισινής Κομμούνας, Ζυλ Βαλλές, αναφερόμενος στους καλλιτέχνες: «Τώρα πρέπει να στρέψουν τα μάτια και την καρδιά τους προς άλλη κατεύθυνση. Προς την κατεύθυνση της μεγάλης στρατιάς, που το κεφάλαιο καταδικάζει στην εξαθλίωση και στο θάνατο».

Αλφόνς Εκτόρ Κολόμπ «Μολόχ», «Τα οδοφράγματα της Λευκής Πλατείας υπερασπιζόμενα από γυναίκες κατά τη διάρκεια της “Ματωμένης Βδομάδας”», έγχρωμη λιθογραφία, Μάης 1871

Στο δεύτερο μέρος της εμπεριέχεται ένα ανθολόγιο κυρίως ποιημάτων, που μεταφράστηκαν ειδικά για την έκδοση, σε μια προσπάθεια να αποκτηθεί μια πρώτη ιδέα για το έργο που αφιέρωσαν στην Κομμούνα οι ποιητές της, αλλά και κάποιοι από τους πιο ονομαστούς στις μέρες μας λογοτέχνες του καιρού της. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνονται ποιήματα των Ευγένιου Ποττιέ, Βίκτωρ Ουγκώ, Αρθούρου Ρεμπώ, Λουίζ Μισέλ, Πωλ Βερλαίν, Ζαν Μπατίστ Κλεμάν και Ζυλ Βαλλές, ενώ ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες που περιέχονται για κάθε λογοτέχνη, καθώς και οι παραπομπές που βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει τις ιδιαίτερες αναφορές κάθε ποιήματος.

Αναμφίβολα στα ποιήματα της έκδοσης ξεχωρίζουν για τη σαρωτική δύναμη των στίχων τους εκείνα του Ρεμπώ, που χαιρετίζουν το μέλλον και έρχονται απ’ αυτό. Ο Ρεμπώ κατορθώνει μέσα από τα ποιήματά του για την Κομμούνα να αντιστοιχίσει το νέο ταξικό – προλεταριακό περιεχόμενό τους με μια πρωτόφαντη μορφή, αλλάζοντας ριζικά την τροπή που μετά απ’ αυτόν θα πάρει η νεότερη ποίηση μέχρι τις μέρες μας.

Οπως σημειώνεται και στην έκδοση, τη λογοτεχνία της Κομμούνας τη μονοπωλούσε σχεδόν η ποίηση, ως το πιο κατάλληλο λογοτεχνικό είδος για να εκφράσει άμεσα δυνατά συναισθήματα, τέτοια όπως η έξαρση, η ένταση, ο ενθουσιασμός, ο πόνος. Κάποια από τα ποιήματα της Κομμούνας γράφηκαν μέσα στη μάχη, τα περισσότερα όμως είναι γραμμένα μετά απ’ αυτήν, στις φυλακές, στα κάτεργα, στην εξορία. Μέσα από αυτά ο αναγνώστης θα μπορέσει να εισχωρήσει ζωντανά στο κλίμα και το πνεύμα της επαναστατικής κατάστασης στο Παρίσι του 1871, με τον τρόπο που μόνο η λογοτεχνία μπορεί να το κάνει.

Ντανιέλ Βερζ, «Οδόφραγμα στην οδό Ριβολί μετά τη μάχη», σχέδιο και ακουαρέλα, 1871, Μουσείο «Καρναβαλέ» – Ιστορίας του Παρισιού

Τα ποιήματα αυτά, εντυπωσιακά για την πρωτοτυπία και τη ζωντάνια τους, αποτελούν ένα μνημείο του μεγαλείου της γενιάς των Κομμουνάρων, μια επιβεβαίωση της θριαμβευτικής πίστης τους ότι παρά τις ήττες και τα πισωγυρίσματα, η υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης στο τέλος θα δικαιωθεί. Κορυφαίο δείγμα αυτής της πεποίθησης είναι η «Διεθνής», που γράφηκε τον Ιούνη του 1871, λίγες μόλις μέρες μετά τη συντριβή της Κομμούνας, αλλά και πολλά άλλα.

Απ’ τα γαρίφαλα τούτα τα κόκκινα, που για να γνωριζόμαστε
κρατούσε ο καθείς μας, ξαναφυτρώστε κόκκινα λουλούδια.
Εκείνοι που στο μέλλον θα ‘ρθουν, θα σας ξαναπάρουν.
Και θα ‘ναι εκείνοι οι νικητές.

(Λουίζ Μισέλ, «Τα κόκκινα γαρίφαλα», γραμμένο στις φυλακές των Βρυξελλών τον Σεπτέμβρη του 1871).

Επίσης, στην έκδοση αναδημοσιεύεται ένα απόσπασμα της μελέτης των Αλεξάντερ Πεσέφ και Λουντμίλα Στεπάνοβα πάνω στη λογοτεχνία της Κομμούνας από παλιότερη έκδοση της ΚΝΕ, ενώ είναι πλούσια εικονογραφημένη με εικαστικά έργα της περιόδου (ελαιογραφίες, ακουαρέλες, χαρακτικά).

Τα τραγούδια…

Η έκδοση συνοδεύεται ηλεκτρονικά από μια μουσική συλλογή, στην οποία συγκεντρώνονται ορισμένα από τα ομορφότερα τραγούδια εκείνων των χρόνων, τραγουδισμένα για πρώτη φορά στα Ελληνικά: «Ζήτω η Κομμούνα», «Η πλέμπα», «Ο χορός των βομβών», «Η “Ματωμένη Βδομάδα”», «Ο διοικητής “στον τοίχο”», «Η Κομμούνα πάντα ζει!». Περιλαμβάνει ακόμα τη «Διεθνή» στα Γαλλικά.

Τα περισσότερα από τα τραγούδια της Κομμούνας γράφτηκαν μετά την ήττα, καθώς η σύντομη διάρκεια της εξέγερσης δεν επέτρεψε τη σύνθεση και την πλατιά διάδοση νέων μελωδιών και μουσικών σκοπών. Καθώς, όμως, το τραγούδι – αυτή η ζωογόνα πηγή χαράς, ανάτασης, ενθουσιασμού και παρηγοριάς – είναι απαραίτητος σύντροφος κάθε σκληρού αγώνα, το κενό ήρθαν να καλύψουν τα τραγούδια της Γαλλικής Επανάστασης με προσθήκη καινούριων στίχων, προσαρμοσμένων στον προλεταριακό χαρακτήρα της Κομμούνας ή κάποια επαναστατικά τραγούδια για τις εργατικές εξεγέρσεις που προηγήθηκαν.

Η απόδοση των στίχων είναι της Ελένης Μηλιαρονικολάκη. Η ενορχήστρωση του Δημήτρη Ανδρονιάδη και η μουσική επιμέλεια του Φίλιππου Παχνιστή.

Παίζουν οι μουσικοί: Δημήτρης Ανδρονιάδης (ακορντεόν), Αλέξης Βουτουρής (βιολί), Θανάσης Ζαχαρόπουλος (κλαρινέτο), Κώστας Σταυρόπουλος (κοντραμπάσο).

Τραγουδούν: Ροδάνθη Κασκαφέτου, Μαριλίζα Λούντζη, Αμέρισσα Φτούλη.

Ηχογράφηση – μίξη: Σωτήρης Παπαδόπουλος (studio «Στέντωρ»).

Πολύτιμος βοηθός στην ολοκλήρωση αυτού του μουσικού αφιερώματος ήταν ο μουσικός Θύμιος Παπαδόπουλος, ο οποίος μας μίλησε για τα τραγούδια της Κομμούνας: «Για εμένα αυτή η ηχογράφηση έχει και μια ιδιαίτερα συναισθηματική αξία. Μικρός μαθαίνοντας Γαλλικά μάθαινα και για την ιστορία της Κομμούνας. Γνώριζα ότι η Κομμούνα, η “πρώτη έφοδος στον ουρανό”, υπήρξε προπομπός του μέλλοντος και στέκει φωτεινό παράδειγμα μέχρι τις μέρες μας. Αγνοούσα, όμως, τη συμβολή της στην Τέχνη. Το καλλιτεχνικό μέρος της Κομμούνας το έμαθα χάρη σε αυτά τα τραγούδια και με την εμπλοκή μου στην ηχογράφηση. Είμαι ενθουσιασμένος! Οχι μόνο γιατί έχουν αποδοθεί εξαιρετικά στα Ελληνικά, όχι μόνο γιατί έχουν ενορχηστρωθεί και ερμηνευθεί από ταλαντούχους νέους ανθρώπους, αλλά κυρίως γιατί είναι εξαιρετικά φρέσκα. Οσο και αν ακούγεται παράδοξο, μιας και είναι γραμμένα εδώ και πάνω από έναν αιώνα. Αυτά τα τραγούδια μού έδωσαν μια νέα πηγή ωραίων μελωδιών με τεράστια ιστορική σημασία. Ελπίζω να καταφέραμε να το μεταφέρουμε και στον ακροατή».

Ριζοσπάστης