Η δημοσιογράφος Ξένια Πηρούνια για το βιβλίο ”Η ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση”

Αγαπητοί φίλοι και φίλες,

Σας καλωσορίζω στην παρουσίαση του βιβλίου του Παναγιώτη Μανιάτη που έχει τίτλο «Η Ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση» και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δίαυλος. Αφού δούμε ένα ολιγόλεπτο οπτικοακουστικό υλικό για να μπούμε λίγο στο κλίμα, θα προσπαθήσω αργότερα να μιλήσω για το βιβλίο που ανοίγει μια σειρά ζητημάτων το καθένα από τα οποία θα μπορούσε να είναι ξεχωριστό βιβλίο.

Κατ’ αρχάς θα ήθελα να σταθώ στον τίτλο του βιβλίου. Ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Είναι δεδομένη η δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος πρώτα-πρώτα λόγω του εμποδίου της γλώσσας, λόγω των περιορισμένων πρωτογενών πηγών αλλά και της δυσκολίας να συγκεντρώσει, να επιλέξει και να κατατάξει κανείς την ποιητική δημιουργία που αποτελεί ουσιαστικά το βασικό κορμό της συγγραφής. Το βιβλίο αποδεικνύεται καίριο για τον αναγνώστη που θέλει να έρθει σε επαφή με το ζήτημα της ποιητικής δημιουργίας και της καλλιτεχνικής δημιουργίας θα έλεγα σχετικά με τις τομές και τις υπερβάσεις της από τα προεπαναστατικά χρόνια στη Ρωσία έως τη μετεπαναστατική περίοδο και συγκεκριμένα μέχρι τα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Μέσα από τα κύρια καλλιτεχνικά ρεύματα, τις ομάδες, τα κινήματα, τη διαπάλη και τις ιστορικές συνθήκες που τα γέννησαν μπορεί κανείς να δει τις ιστορικές διεργασίες του μεγαλύτερου Συμβάντος του 20ου αιώνα, της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης. Πρόκειται για ένα εγχείρημα μεγάλων απαιτήσεων και γι’ αυτό μίλησα στην αρχή για μια σειρά ζητημάτων που ανοίγει το βιβλίο καθένα από τα οποία θα μπορούσε να είναι ένα ξεχωριστό βιβλίο, μια ξεχωριστή έρευνα. Ζητήματα όπως η τέχνη και η επανάσταση, ο καλλιτέχνης ως ιστορικό και πολιτικό υποκείμενο, ο ρώσικος φουτουρισμός σε αντιπαράθεση με τον ιταλικό φουτουρισμό, η ρώσικη πρωτοπορία σε όλες τις μορφές τέχνης, οι επιμέρους αντιπαλότητες των καλλιτεχνικών ομάδων, το ζήτημα της παρέμβασης του κόμματος –για την ακρίβεια του είδους της παρέμβασης- στην καλλιτεχνική διαδικασία, τα ρεύματα της ρωσικής πρωτοπορίας, οι διαφορές του ΛΕΦ (Αριστερού Μετώπου Τέχνης) και της ΠρολετΚούλτ- της οργάνωσης με σκοπό τη δημιουργία προλεταριακού πολιτισμού-, για παράδειγμα θα μπορούσαν να συγκροτήσουν ξεχωριστές έρευνες από μόνα τους ως μείζονα και σημαντικά θέματα. Στα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου του ο Παναγιώτης καταδεικνύει μέσα από ημερομηνίες ορόσημα, μέσα από την παράθεση στίχων και την ανάλυση της πολιτικής πραγματικότητας αλλά και τις διεργασίες στο εσωτερικό της προεπαναστατικής Ρωσίας αλλά και της ΕΣΣΔ αργότερα αυτόν τον κοινό βηματισμό τέχνης και ζωής. Και λέω 4 κεφάλαια γιατί αφιερώνει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο (δηλαδή 5 συνολικά) στον λεγόμενο και όχι άδικα ποιητή της επανάστασης, τον Βλαντιμίρ Μαγιακόβιτς.

Νομίζω όμως πως ολόκληρη τη μελέτη του Παναγιώτη διατρέχει ο προβληματισμός που τόσο καίρια έθεσε ο Αντονέν Αρτό και καταγράφεται στην αρχή του βιβλίου του L’ Ombilic des Limbres (Ομφαλός της λήθης) , το 1925.

Δεν έχει πάψει να αντηχεί, η κραυγή του Antonin Artaud: Je souffre que l’ Esprit ne soit pas dans la vie-Yποφέρω που το πνεύμα δεν είναι μέσα στη ζωή.

Αυτόν τον διαχωρισμό Πνεύματος και Ζωής, δηλαδή Τέχνης και Πραγματικότητας έρχονται να γεφυρώσουν τα πρωτοποριακά κινήματα στις αρχές του 20ου αιώνα. Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι αναμφισβήτητα μια Τομή στην Ιστορία.

Το ζήτημα της κουλτούρας και του ανθρώπινου πολιτισμού βρίσκονται στην καρδιά της επανάστασης του 17 που σαρώνει τον παλιό κόσμο όπως ήταν γνωστός σε όλες του τις εκφάνσεις. Δεν είναι τυχαίος ο υπότιτλος που βάζει ο μεγάλος ρώσος συνθέτης Ντμίτρι Σοστακόβιτς στο 4ο μέρος της 12ης συμφωνίας του που είναι αφιερωμένη στο 1917 και έχει τον τίτλο «Η Αυγή της ανθρωπότητας». Πράγματι μιλάμε για την πρώτο βήμα προς την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και η σημασία αυτής της επανάστασης από φιλοσοφική αλλά και εντελώς υλική σκοπιά είναι η αυγή της ανθρωπότητάς.

Είναι η ρήξη με το παραδοσιακό, η στροφή σε ένα ριζικά καινοτόμο, είναι η εστία συγκέντρωσης όλων των ρευμάτων του Μοντερνισμού, γηγενών και διεθνών (της Γαλλίας όπου έχει προηγηθεί η κομμούνα επίσης ή της Γερμανίας).

Θα ήθελα να αναφερθώ σε δύο σημεία.

Το πρώτο είναι ο Μοντερνισμός. Ο Μαρξ στα Grundisse γράφει πως εκείνο που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό από τη γέννησή του είναι η εξής αντίφαση: Από τη μια ο καπιταλισμός ανοίγεται με μια τάση προς την καθολικότητα θέλοντας να γκρεμίσει κάθε εμπόδιο που βρίσκει μπροστά του, να επεκταθεί προς όλες τις κατευθύνσεις. Και με αυτή την έννοια συνδέεται με αυτό που λέμε Νεωτερικότητα ή Μοντέρνους Καιρούς, μια μετάβαση από μια οικονομία φυσική σε μια οικονομία της ανταλλακτικής αξίας. Αυτή η τάση προς την καθολικότητα όμως συγκρούονται με τους όρους που τη γεννούν και που είναι οι πιο περιορισμένοι, οι πιο ευτελείς όροι, οι όροι που καθορίζονται από το αστικό ιδιωτικό κέρδος. Έχουμε λοιπόν την εξής αντίφαση: μια τάση προς το άπειρο και την ίδια στιγμή μια τάση που καταδικάζει τον άνθρωπο σε μια εξατομικευμένη και αυτοτελή ύπαρξη υλικών για εκμετάλλευση και τίποτα άλλο. Μια ακραία μορφή αλλοτρίωσης. Αυτή η αντίφαση ανάμεσα στη διαρκή καινοτομία και από την άλλη οι φοβερά περιορισμένοι όροι και σκοποί μέσω των οποίων τροφοδοτείται αυτή η τάση – κάνει εξ αρχής να υπάρχει μια αντίφαση σε αυτό που ονομάζεται Μοντέρνο. Ο Μοντερνισμός φτάνει όμως σε ένα σημείο που δεν ταυτίζεται με τον Καπιταλισμό. Ιστορικά- γενετικά συνδέονται. Αλλά από ένα σημείο της ιστορικής τους ανάπτυξης θα έρθουν σε μια σύγκρουση όταν ο καπιταλισμός περνά από το φιλελεύθερο στάδιο, στο τελευταίο στάδιο της παρακμής του, τον ιμπεριαλισμό. Καθόλου τυχαία, ο μοντερνισμός και τα διάφορα μοντέρνα ρεύματα ξεσπάνε στο χώρο της κουλτούρας αυτήν ακριβώς την περίοδο. Των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου πριν την επανάσταση του Οκτώβρη και κατά μια έννοια προαναγγέλλοντας την. Οργανικά λοιπόν, η Ο.Ε. είναι η πρώτη πράξη απελευθέρωσης του Μοντέρνου από τα καπιταλιστικά δεσμά. Υπάρχει μια Ιστορική Αναγκαιότητα και ΟΧΙ μια τυχαία σύμπτωση στο γεγονός ότι όλες οι πρωτοπορίες ανθίσανε εκείνη την περίοδο στη χώρα του Οκτώβρη.

Το δεύτερο σημείο στο οποίο θέλω να σταθώ είναι η έννοια της πρωτοπορίας. Η πρώτη έννοια της πρωτοπορίας δεν είχε καθόλου να κάνει μια την έννοια της πεφωτισμένης, αποκομμένης ομάδας. Η έννοια της avant garde παρμένη από τη στρατιωτική γλώσσα είχε την έννοια της εμπροσθοφυλακής και όπως ξέρετε μια εμπροσθοφυλακή αποκομμένη από τον στρατό δεν είχε νόημα. Οι ίδιοι θεωρούσαν την εμπροσθοφυλακή ενός πολύ ευρύτερου στρώματος, μαζών που πάλευαν για την απελευθέρωσή τους, μιας και ως γνωστόν η απελευθέρωση της εργατικής τάξης δεν μπορεί παρά να είναι υπόθεση της ίδιας της εργατικής τάξης. Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές, οι πρωτοπορίες μένουν απομονωμένες ή ακατανόητες από ευρύτατα στρώματα παρ΄όλ΄αυτά εκφράζουν τις βαθύτερες ανάγκες της ιστορικής ανάπτυξης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο και σε αυτό το σημείο ότι οι μεγαλοφυείς αυτοί καλλιτέχνες στους οποίους το έργο επικεντρώνεται ο Παναγιώτης, πήρανε μέρος όχι απλώς γράφοντας, ζωγραφίζοντας ή τραγουδώντας την επανάσταση. Πήραν μέρος σωματικά, υλικά διακινδυνεύοντας την ίδια τους τη ζωή. Μερικοί από αυτούς ήταν οι κυβοφουτουριστές – φουτουριστές από τη λέξη future – μέλλον δηλαδή- ο Χλέμπνικοφ, ο Μαγιακόφσκι στον οποίο ο Παναγιώτης αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο, ο Μάλεβιτς με το γνωστό σύμβολο της ρωσικής πρωτοπορίας, το Μαύρο Τετράγωνο. Ή οι μουσικοί, πάλεψαν τις μέρες του Οκτώβρη μαζί με τους μπολσεβίκους στο δρόμο.

Τα ονόματα που αναμόρφωσαν την τέχνη από όλους τους χώρους των τεχνών είναι εκατοντάδες σε όλη την περίοδο που συζητάμε. Ο Σοστακόβιτς στη Μουσική, ο Μέγιερλοχ στο Θέατρο, ο Μάλεβιτς, ο Λισίτσκι και ο Ροντσένκο στη Ζωγραφική, ο Αιζενστάιν στον Κινηματογράφο, την τέχνη των μαζών. Δεν είναι μόνο ο Αιζενστάιν πρωτοπόρος μέχρι το τέλος που όνειρό του απραγματοποίητο ήταν να οπτικοποιήσει το Κεφάλαιο του Μαρξ. Κάτι που έκανε χρόνια αργότερα ο Έλληνας Κώστας Σφήκας αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Είναι και ο Πουντόβκιν, ο φοβερός Ζίγκα Βερτόφ. Να πω εδώ ότι ο ρισμός του Αιζενστάιν για τον κινηματογράφο αποτελεί και μια δήλωση για την ιστορική συνθήκη. «Είναι λέει η Τέχνη των αναμετρήσεων» λέει.

Ενδεικτικό ότι οι επαναστάτες καλλιτέχνες προσπαθούσαν να αναμορφώσουν όλες τις πτυχές του παλιού κόσμου είναι το γεγονός ότι στην ποίηση, οι φουτουριστές έχουν ως επίκεντρό τους τη λέξη αυτή καθεαυτή και ζητούν την κατάργηση του συντακτικού. Υποστηρίζουν την αρχή της αυτονομίας της λέξης και επινοούν την ασημασιακή γλώσσα Ζαούμ. Από τη σύνθεση των λέξεων ζα που σημαίνει πέραν και ουμ που σημαίνει νούς ή λόγος, για να αποδοθεί το πέραν από την κατανόηση, το υπερλογικό. Είναι σαν να διακηρύσσουν την πρώτη φωνή στην Αυγή μιας νέας ζωής «η πρώτη κραυγή ενός νεογέννητου» όπως την προσδιορίζει και πάλι ο Χλιέμπνικοφ . Και είναι ακατάληπτη όπως οι κραυγούλες των μωρών που ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (χωρίς στεφάνι) τα περιγράφει να συνομιλούν «ψελλίζοντας άναρθρους αγγελικούς φθόγγους». Και οι φθόγγοι της γλώσσας ζαούμ είναι άναρθροι. Είναι όμως με τη γλώσσα των ποιητών μια γλώσσα αστρική και προπαντός μια γλώσσα του μέλλοντος, του Νέου Ανθρώπου.

Οι διάφορες ομάδες, τα ρεύματα με τις έντονες βέβαια εσωτερικές τους αντιθέσεις, συσπειρώνονται στην ασυμβίβαστη πάλη ενάντια στο Θάνατο. Ασχέτως με το ποια πολιτική τοποθέτηση έχει ο καθένας είναι παραδοχή ότι πολλά από τα ρεύματα στην τέχνη δεν θα υπήρχαν χωρίς αυτό το πρώτο βήμα προς το μέλλον. Η Τέχνη δεν είναι για λίγους. Αυτό διακηρύσσει και ο Παναγιώτης μέσα από το βιβλίο του. Η ποίηση πρέπει να γίνεται από όλους- αυτό είναι ο κομμουνισμός.

Όπως γράφει και ο Νίκος Καρούζος, στο ίδιο αυτό πνεύμα που συνδέει την Τέχνη με τη Ζωή:

[…] θα θερίσει ανάσταση ο άνθρωπος, θ΄ ασπροφορέσει κάποτε ο άνθρωπος. Γιατί το θέλει η ποίηση. Λοιπόν, το θέλει η ζωή. Για να φωταγωγηθεί το Δευτερόλεπτο των Χιλιετηρίδων. 

Ξένια Πηρούνια

Βιβλιογραφία- Πηγές

Musica ex Nihilo: Δοκίμια για την ποίηση, τη ζωή, το θάνατο και τη δικαιοσύνη, Σ. Μιχαήλ, Άγρα, 2013

Εισηγήσεις στην εκδήλωση “Η Οκτωβριανή Επανάσταση και η Τέχνη”, Λέσχη θεωρίας και πολιτισμού “Αναιρέσεις”, Οκτώβρης 2014, Σ. Μιχαήλ, Γ. Μανιάτης.

Σοσιαλισμός και κουλτούρα 1917-1932, Α. Βογιάζος, Θεμέλιο, 1979

Για την πολιτιστική επανάσταση, Β.Ι. Λένιν, Σύγχρονη Εποχή, 1983

Για τον προλεταριακό πολιτισμό, Β.Ι. Λένιν, τομ.41 άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, 1983

Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον 19ο στον 21ο αιώνα, Ν. Δασκαλοθανάσης, Άγρα, 2004