Δυο αποκαλυπτικά ιστορικά βιβλία για το 1821: “Η μαύρη βίβλος του 1821” – “Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821”

Η συγκυρία μάς επιβάλει να παρουσιάσουμε δυο βιβλία, που αποδεικνύουν –δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά στην ελληνική και διεθνή ιστορία–, τη δίωξη και τον κατατρεγμό ιδεών, επιστημών, επιστημόνων κ.ο.κ., περιορίζοντας ή και καταργώντας ουσιαστικά την ελευθερία της έρευνας και της γνώσης, την ελευθερία και τον πλουραλισμό, καθώς και την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, με ανεπίτρεπτες και αντιδημοκρατικές μεθόδους, καθώς και συμπεριφορές δουλοφροσύνης και ιδέες και προτροπές στον ραγιαδισμό, στην τυραννία, στη σκλαβιά κ.ο.κ.  

Ποια είναι η συγκυρία, στην οποία προαναφερθήκαμε; Και μη σκεφτεί κάποιος ότι από το συμβάν στο οποίο αμέσως θ’ αναφερθώ έχουν περάσει αρκετοί μήνες, διότι αμέσως θα υποστηρίξω ότι όσο χρονικό διάστημα και αν παρέλθει, πρέπει να παραμένει ζωντανή στη μνήμη μας η αποφράδα εκείνη μέρα, ώστε η ιστορική μνήμη μας να μην «είναι κοντή», αλλά να επανέρχεται μετά από την ανάκλησή της για να μην ξεχνάμε τι εστί από τη μια: ο φασισμός, ο δεσποτισμός, ο αυταρχισμός, η λογοκρισία, η ανελευθερία και από την άλλη: η ελεύθερη σκέψη, η ελευθεροτυπία και το δημοκρατικό δικαίωμα για την ελεύθερη διακίνηση ιδεών δια του λόγου ή δια του τύπου (έντυπου και ηλεκτρονικού)… 

Το συμβάν: Το κάψιμο βιβλίου (ή βιβλίων) του διακεκριμένου συγγραφέα, λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και παραμυθά, Ευγένιου Τριβιζά, καθηγητή Εγκληματολογίας στην Αγγλία, ο οποίος διαθέτει ένα πλουσιότατο βιογραφικό, είναι καταξιωμένος διεθνώς στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας και της Δραματουργίας για νήπια, παιδιά και εφήβους, με περισσότερα από 150 βιβλία για παιδιά στο ενεργητικό του –πολλά δε απ’ αυτά έχουν μεταφραστεί σε ξένες γλώσσες–, δραστήριος, ευρηματικός, που με την πλούσια φαντασία του έχει συμβάλλει στα μέγιστα στην ανάπτυξη της λογικής και κριτικής ικανότητας των παιδιών, της φαντασίας τους, του κοινωνικού προβληματισμού τους, της γλωσσικής ανάπτυξής τους κ.λπ. κ.λπ. 

Και δυστυχώς, παρουσιάζεται και στην εποχή μας το σκοταδιστικό, φασιστικό, νεοναζιστικό, αντιδημοκρατικό φαινόμενο στη Χαλκίδα, της καύσης βιβλίου (ή βιβλίων) του Ευγένιου Τριβιζά από σκοταδιστές, αντιεμβολιαστές γονείς, ενός βιβλίου που απευθύνεται σε νήπια, το οποίο μοιράστηκε σε όλα τα νηπιαγωγεία της χώρας μας και αφορά την τρέχουσα θανατηφόρο πανδημία του covid 19, με τίτλο: Όχι! Δεν θα μας μπείτε στη μύτη. 

Στην Ιστορία, βέβαια, έχουμε παρόμοια και ακόμη πιο χαρακτηριστικά ακραία φαινόμενα, που δεν είναι της παρούσης, ν’ αναφερθούν αναλυτικά, όπως το κάψιμο των αναγνωστικών βιβλίων του Δημοτικού μετά από τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1920, τον καταποντισμό στον  Ειρηνικό ωκεανό όλων των αντιτύπων της κοινωνιολογικής μελέτης δύο χιλιανών συγγραφέων, με τίτλο: Ντόναλτ ο απατεώνας ή η διήγηση του ιμπεριαλισμού στα παιδιά (στα ελληνικά: Εκδ. ΥΨΙΛΟΝ), από τον φασίστα δικτάτορα Πινοσέτ, το κάψιμο βιβλίων από τη φασιστική δικτατορία του Ι. Μεταξά κ.ο.κ.1

Έκρινα, λοιπόν, σκόπιμο να παρουσιάσω στους φιλομαθείς αναγνώστες δύο σχετικά με το παραπάνω συμβάν βιβλία, αλλά και γενικότερα, δύο ιστορικά βιβλία, τα οποία  υπενθυμίζουν σε κάποιους τις ήδη αποκτημένες ιστορικές γνώσεις τους και γνωστοποιούν σε άλλους (νομίζω στους περισσότερους) ορισμένες από τις ιστορικές αλλά απαγορευμένες ιστορικές αλήθειες…, που δεν είχαν την «τύχη», μάλλον δεν είχαν για διάφορους λόγους την ευκαιρία οι ίδιοι ν’ αποκτήσουν. Απαγορευμένες από το αστικό κράτος να διδαχθούν στους μαθητές όλων των σχολικών βαθμίδων είτε γιατί η αποκάλυψη της αλήθειας δεν συμφέρει την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων, το αστικό και αντιδημοκρατικό ενπολλοίς πολιτικό μας σύστημα είτε γιατί αυτές οι γνώσεις και η αλήθεια ενοχλούν το ιερατείο και κάθε είδους συντηρητικές κοινωνικές ομάδες, που αρέσκονται να διατηρούν την ιστορική λήθη μαζί με την έμπρακτη ιστορική παραχάραξη στα σχολικά βιβλία και σε (με) όλους τους αντιδραστικούς κοινωνικούς μηχανισμούς και θεσμούς που διαθέτουν.

Πρόκειται για δύο αξιόλογα και ενδιαφέροντα βιβλία:

1.Η μαύρη βίβλος του 1821. Ο Γρηγόριος Ε΄ και άλλοι πατριάρχες, μέσα από τις αντεπαναστατικές τους εγκυκλίους

Ο πρόλογος του ομ. καθηγητή του ΕΚΠΑ, Θάνου Μ. Βερέμη, με θέμα: «Η σύγκρουση πνευματικής και κοσμικής εξουσίας. Ο ρόλος της εκκλησίας στην Τουρκοκρατία», κατά τη γνώμη μου είναι πολύ γενικός, «περιφερειακός», «άχρωμος, άγευστος, άοσμος», μια «διπλωματική» υπεκφυγή για να μην σχολιάσει όπως θα έπρεπε ο προλογίζων επί της ουσίας τις πατριαρχικές εγκυκλίους, τις επιστολές, τους αφορισμούς κ.ο.κ., οι οποίες παρατίθενται στο ενλόγω βιβλίο. Μέσα στη γενικότητα των ιστορικών πληροφοριών που παραθέτει ο κ. καθηγητής, ο αναγνώστης δεν μπορεί να ανιχνεύσει και να ανακαλύψει ουδέν στοιχείο για το περιεχόμενο και την αξία του βιβλίου. Υποτίθεται ότι οι πρόλογοι των βιβλίων αναφέρονται –ως είθισται– στο περιεχόμενο και τη σημασία του κάθε βιβλίου, με σκοπό ο αναγνώστης διαβάζοντας τον Πρόλογο και περαιτέρω την Εισαγωγή του βιβλίου, αν υπάρχει, ν’ αντιληφθεί «περί τίνος πρόκειται», πριν από την ανάγνωσή του και να πειστεί για την αξία και χρησιμότητά του στον εμπλουτισμό της γνωστικής του σκευής, αλλά και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του, στη διαμόρφωση και εξέλιξη εντέλει της πολιτικής σκέψης του… Για να μην τον αδικούμε όμως, έγραψε και μια παράγραφο που αγγίζει τα περιλαμβανόμενα στο βιβλίο κείμενα, με κάποια κριτική διάθεση: «Στο Πατριαρχείο από το 1797 ως το 1821 βρίσκεται –με κάποιους άλλους, ενδιάμεσα– ο Γρηγόριος Ε΄, εχθρός των νεωτερικών ιδεών που εισέβαλαν στον χώρο της πνευματικής του αρμοδιότητας.  Ο Γρηγόριος μισούσε τους Γάλλους επαναστάτες και κατ’ επέκταση όλους τους φορείς των απόψεών τους. Ο μαρτυρικός του θάνατος και μεγάλου αριθμού μητροπολιτών, υπήρξε άθελά του η μεγάλη προσφορά στην Ελληνική Επανάσταση. Χάρη στον θάνατό του, ιεράρχες, και μάλιστα κοντινοί του συνεργάτες, όπως ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, προσήλθαν στον Αγώνα.» (Δεν είναι, βέβαια επί του παρόντος ν’ αναφερθούμε στη «συμβολή» του Π.Π. Γερμανού στον Αγώνα και στο «ρόλο» που έπαιξε… Παρεμπιπτόντως προτείνω για διάβασμα το βιβλίο του Τάκη Αργ. Σταματόπουλου, Π.Π. Γερμανός χωρίς θρύλο, Εκδ. ΚΑΛΒΟΣ). 

Η μαύρη βίβλος του 1821.

Ο Γρηγόριος Ε΄ και άλλοι πατριάρχες, 

μέσα από τις αντεπαναστατικές τους εγκυκλίους 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Θάνος Βερέμης

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Μηνάς Παπαγεωργίου

Εκδόσεις, Αθήνα 2021, σχ. 0,22 Χ 0,13, σελ. 141

Αντιθέτως, ο διευθυντής της σειράς Lux Orbis, Μηνάς Παπαγεωργίου, δημοσιογράφος και συγγραφέας, αναλύει με ξεκάθαρο τρόπο και παρουσιάζει επί της ουσίας το περιεχόμενο του βιβλίου, στην «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» του (σ. 11-16), αλλά και στα σύντομα εισαγωγικά του κείμενα, τα οποία προηγούνται των εγκυκλίων, αφορισμών κ.ο.κ. Αναφέρω ενδεικτικά μόνο δύο αποσπάσματα του κειμένου του:

«Η υποτιθέμενη θετική συμβολή της ανώτατης ιεραρχίας της Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες ιδεολογικές λαθροχειρίες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.» και

«Διακόσια χρόνια μετά το 1821, η μελέτη των πρωτότυπων πηγών, των αφοριστικών εγκυκλίων και της αντεπαναστατικής δράσης του πατριαρχείου, δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. […] Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας περιλαμβάνει μια εξαιρετικά χρήσιμη συλλογή αντεπαναστατικών πατριαρχικών εγκυκλίων, που δημοσιεύτηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1798-1828.» … και φυσικά δεν είναι τα μόνα κείμενα εκείνης της περιόδου.

Αντιγράφω –για την ενημέρωση των ενδιαφερομένων βιβλιόφιλων, φιλιστόρων, φιλομαθών και εραστών της ιστορικής αλήθειας– τα περιεχόμενα του βιβλίου και ελαχιστότατα ενδεικτικά αποσπάσματα, τα οποία ασφαλώς δεν αποκαλύπτουν σε όλο το εύρος τη σημασία και την αξία ολόκληρου του κειμένου, ώστε να κατανοηθεί πλήρως το περιεχόμενό του:

Η πατριαρχική εγκύκλιος του Γρηγορίου Ε΄ προς τους Επτανήσιους (σ. 23-29)

«[…] Οι βασιλείς ουν κατά μίμησιν του Θεού εισί διωρισμένοι εις το περίγειον τούτον κόσμον, δια να γυμνάζωσι τους ανθρώπους εις υποταγήν, και να αναχαιτίζωσι τας ορμάς της κακίας με την δοθείσαν εις αυτούς εξουσίας παρά Θεού […] αν έλειπεν η βασιλική εξουσία, οι άνθρωποι, ως επιρρεπείς εις την κακίαν –“έγκειται γαρ η διάνοια του ανθρώπου από νεότητος επί τα πονηρά”– έμελλον να κατεξανίστανται ο εις κατά του ετέρου, ώστε να αναστατωθή το παν, και η ανθρωπότης να γένη ένας κυκεών. […]»

Παΐσιος Τρίκκης: Ο απεσταλμένος του Γρηγορίου Ε΄ στην Πελοπόννησο για τον κατευνασμό της επαναστατικής ατμόσφαιρας (σ. 31-34)

«[…] κατ’ υψηλήν επιταγήν του βασιλείου κράτους προς την αγιωτάτην εκκλησίαν απεστάλθην έξαρχος εις πελοπόνισον και λακωνικήν λέγω, την μάνην και περιήλθον ταύτας κατά πόλεις και κομοπόλεις δι’ υψηλού βασιλικού ορισμού και γραμμάτων πατριαρχικών συνοδικών διδάσκων και στηρίζων τον χριστεπόνυμο λαόν και υποτελή επ’ ευνομία ειρήνη και οφειλομένη υποταγή επί το βασίλειον κράτος […]»

Η μεταθανάτια δίωξη του Ρήγα (σ. 35-37)

Σε επιστολή που στέλνει ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ προς τον μητροπολίτη Σμύρνης Άνθιμον, μεταξύ άλλων γράφει:

«[…] συνέπεσεν εις χείρας ημών εν σύνταγμα εις μίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον, μεγάλην, εις απλήν φράσιν ρωμαϊκήν, επιγραφόμενον “νέα πολιτική διοίκησης των κατοίκων της Ρούμελης, των μικρών εν τη μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογδανίας”(σ.σ.: προφανώς επρόκειτο για απόσπασμα από το έργο του Ρήγα Βελεστινλή, «Νέα Πολιτική Διοίκηση») […] να επαγρυπνής, εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου, με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις, όταν εμφανισθή τοιούτον σύνταγμα, ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάξης άπαντα τα διασπειρόμενα, και να τα εξαποστέλλης εις ημάς εν τάχει, μη επιμένων τα πλείονα […] ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον. […]»

Ο αφορισμός των Κλεφτών από τον Καλλίνικο Ε΄ (σ. 39-50)

«[…] η κραταιοτάτη και ευεργετικωτάτη εις ημάς βασιλεία, το δικαιότατον και πολυχρονιώτατον δοβλέτι, με το να προνοήται πάντοτε δια την ησυχίαν και καλήν κατάστασιν όλων των υπηκόων και πιστών ραγιάδων, όπου είναι, υποκείμενοι εις την βασιλικήν του επικράτειαν καιν με το να επαγρυπνή και προστάζη με πάσαν δύναμιν όλους τους ηγεμόνας και κυβερνήτας, όπου ευρίσκονται εις κάθε χώραν και τόπον δια να έχουν μεγάλην επιστασίαν και προσοχήν εις εκείνα, οπόσα αρμόζουν εις εξολόθρευσιν και τέλειον αφανισμόν των κακοποιών ανθρώπων (σ.σ.: εννοεί τους δρώντες επαναστατικά κλέφτες κατά την τουρκοκρατία), και εις εκείνα οπού συγχύζουσι και προξενούν ταραχήν εις την κοινήν και την κατά μέρος ασφάλειαν, εις τους πολλούς δηλαδή και εις τον καθ’ έναν ξεχωριστά. […]» 

Η εγκύκλιος του Γρηγορίου Ε΄ κατά των Φιλοσοφικών Μαθημάτων (σ. 51-63)

«[…] Και κατά σύγκρισιν δε και παράθεσιν ευρίσκεται επωφελεστέρα των Γένει, και αναγκαιοτέρα η παράδοσις των Γραμματικών από την διδασκαλίαν των μαθηματικών και επιστημονικών […] όσον απαιτεί η προκειμένη του Γένους κατάστασις πρέπει να παραδίδηται εις τα σχολεία, και όχι το έργον (σ.σ.: εννοεί  και υποστηρίζει τη διδασκαλία στα σχολεία μόνο των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, των θεολογικών κειμένων και της αρχαΐζουσας γλώσσας και φυσικά όχι των θετικών επιστημών) να γίνεται πάρεργον, και το πάρεργον έργον, και να λαμβάνη το χρήσιμον του αναγκαίου την προτίμησιν∙ επειδή τις ωφέλεια προσκολλυμένοι οι νέοι εις τας παραδόσεις αυτάς, να μανθάνωσιν αριθμούς, και αλγέβρας, και κύβους, και κυβοκύβους, και τρίγωνα, και τριγωνοτετράγωνα, και λογαρίθμους, και συμβολικούς λογισμούς, και τας προβαλλομένας ελλείψεις, και άτομα, και κενά, και δίνας και δυνάμεις, και έλξεις, και βαρύτητας, και φωτός ιδιώματα, και βόρεια σέλα και οπτικά τινα, και ακουστικά, και μυρία τοιαύτα, και άλλα τερατώδη, ώστε να μετρώσι την άμμον της θαλάσσης, και τας σταγόνας του υετού και να κινώσι την γην εάν αυτοίς δοθεί πη στώσι κατά τον Αρχιμήδην, έπειτα εις τας ομιλίας των βάρβαροι, εις τας γραφάς των σόλοικοι, εις τας θρησκείας ανείδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και διεφθαρμένοι, εις τα πολιτεύματα επιβλαβείς, και άσημοι πατριώται, και ανάξιοι της προγονικής κλήσεως. […]»

Απανταχούσα: Λογοκρισία των ιδεών στην Κωνσταντινούπολη (σ. 65-83)

Πρόκειται για την εγκύκλιο που έστειλε το 1820 ο υπεύθυνος του πατριαρχικού του Γένους Ελληνικού Τυπογραφείου και ενγένει ο διορισμένος από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ με «χρέη χάραξης της πολιτικής του πατριαρχείου αναφορικά με ζητήματα που αφορούν την Παιδεία», Ιλαρίωνας Σιναΐτης (1765-1838), ο οποίος αφού εξέφρασε με ωραιότατα και εύστοχα λόγια την αξία και σημασία της Τυπογραφίας για την Ανθρωπότητα, στη συνέχεια εξέφρασε υπερβολικά δουλικούς «απείρου κάλλους» κολακευτικούς ύμνους για την πολιτική εξουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για τον οικουμενικό πατριάρχη Γρηγόριο και για τους «Υψηλοτάτους και περικλεεστάτους Αυθέντας» και «πάντας τους Εκκλησιαστικώς και πολιτικώς του Γένους εξάρχοντας, τους λαμπρότατους και χαριτόβρυτους της Εκκλησίας αστέρας […]».

Και για την «απαγόρευση» της ελευθερίας του πνεύματος και της ελευθεροτυπίας διατείνεται τα παρακάτω: «[…] καθ’ ότι η κλεις της Τυπογραφίας κείται εν χερσί βασιλέως, και την ανοίγει δια να είναι κοιτών των Μουσών, και την κλείει, όταν γένηται πάθος Πανδώρας. Αι βάσεις της Τυπογραφίας ίστανται επί της κοινής συμφωνίας των αρχηγών εκάστου Έθνους, και εν όσω εκείνοι κατ’ ευτυχίαν πνέοντες ταύτα, και φρονούντες παραπλήσια, συμπλέκουσι την αδιάρρηκτον συναρμογήν της προς αλλήλους και προς το ίδιον έθνος αγάπης. […]»

Αλλά, και για να εξασφαλισθεί η εξουσία και η βούληση του «Γαληνοτάτου και Κραταιοτάτου ημών ΑΝΑΚΤΟΣ, της κορωνίδας των προκατόχων αυτού μεγάλων Βασιλέων […] του ευσπλαχνικωτάτου και ηρωικωτάτου ΣΟΥΛΤΑΝ ΜΑΧΜΟΥΤ Β΄ κ.λπ. κ.λπ.», γράφει τα παρακάτω στην «Απανταχούσα» του: «(Ο ΑΝΑΞ) ενεπιστεύσατο ημίν  και τας κλεις μιας κοινής του Γένους Τυπογραφίας, αναστείλασα πρότερον την άλογον ελευθερίαν, και όρον αυτοκρατορικώς επιθείσα, ώστε δυνάμενοι δι’ αυτού να καρπούμεθα τα εκ της Τυπογραφίας καλά, να αποφεύγωμεν παν, ό,τι δύναται να σκιάση τη λαμπρότητα της ακραιφνούς ημών υποταγής δια της εκδόσεως βιβλίων αντιφρονούντων. […]»

Και αρκετά άλλα γράφει στην «Απανταχούσα» του ο ηγούμενος Ιλαρίωνας Σιναΐτης, στα οποία αντέδρασαν σημαντικοί πνευματικοί ταγοί εκείνης της περιόδου οι οποίοι μεγαλουργούσαν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, παράγοντας πλούτο που αφορούσε την εκπαίδευση και παιδεία, τη δημώδη γλώσσα, τη φιλοσοφία, τις επιστήμες μέσα σ’ ένα φιλελεύθερο και δημοκρατικό κλίμα, στα πλαίσια του ευρωπαϊκού και νεοελληνικού διαφωτισμού. Μεταξύ αυτών ο Αδαμάντιος Κοραής, του οποίου απόσπασμα παραθέτει προλογικά της «Απανταχούσας» ο επιμελητής της παρούσας έκδοσης κ. Μηνάς Παπαγεωργίου, το οποίο δανείζεται από το βιβλίο του αείμνηστου Φίλιππου Ηλιού, «Τύφλωσον Κύριε τον λαόν σου». Εκδ. ΠΟΡΕΙΑ, Αθήνα 1988, σελ. 52. 

Το αφοριστικό επιτίμιο της Μπουμπουλίνας (σ. 85-88), από τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄

Πρόκειται για μια ενορχηστρωμένη επίθεση του οθωμανικού παλατιού και του συνοδοιπορούντος με αυτό πατριαρχείου μας ενάντια στην καπετάνισσα και ηρωίδα της Επανάστασης του 1821, Μπουμπουλίνας, και μάλιστα κατά τις παραμονές της Επανάστασης.

Ο πατριάρχης, λοιπόν, Γρηγόριος ο Ε΄ με αφορμή μια ενδοοικογενειακή περιουσιακή διένεξη της οικογένειας της Μπουμπουλίνας Λασκαρίνας (δεν αντιλαμβανόμαστε ποιος ήταν ο λόγος που ενδιέφερε τον πατριάρχη ν’ ασχοληθεί με τόση ζέση με τη διένεξη αυτή, εκτός αν πήρε εντολή από τον ΑΝΑΚΤΑ…), έστειλε αφοριστικό επιτίμιο στην ηρωίδα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και σε όσους γνώριζαν τα ενδοοικογενειακά ζητήματα και σιωπούσαν κ.λπ., το οποίο συνυπογράφουν έξι μητροπολίτες. Μεταξύ άλλων έγραφε τα παρακάτω «χριστιανικά» και «γεμάτα με αγάπη» λόγια: «[…] ομού αφωρισμένοι υπάρχωσι, και κατηραμένοι, και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τυμπανιαίοι∙ αι πέτραι και ο σίδηρος λυθείησαν, αυτοί δε μηδαμώς∙ κληρονομήσειαν την λέπραν του Γιεζή και την αγχόνην του Ιούδα, στένοντες είεν και τρέμοντες επί της γης ως ο Κάιν, η οργή του Θεού είη επ’ αυτούς, έχοντες και τας αράς πάντων των απ’ αιώνος αγίων και των οσίων τριακοσίων δέκα και οκτώ θεοφόρων Πατέρων. Η δε ρηθείσα Λασκαρίνα προφανώς ελεγχομένη και τη πεισμονή αυτής εμμένουσα υπάρχει και έξω της του Χριστού Εκκλησίας, μηδείς εκκλησιάσοι  αυτήν, ή αγιάση, ή θυμιάση, ή αντίδωρον αυτή δώ, έως ποιήση ως γράφομεν και τότε συγχωρηθήσεται.», κάνοντας πράξη ο Γρηγόριος ο Ε΄ και οι συνυπογράψαντες Μητροπολίτες όσα αναγράφονται ρητά στα ιερά Ευαγγέλια: «Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν», «Αγαπάτε αλλήλους» και «Εγώ δε λέγω υμίν, αγαπάτε τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρωμένους υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς και προσεύχεσθε υπέρ των επηρεαζόντων υμάς και διωκόντων υμάς» (ευαγγέλιο κατά Ματθαίον, κεφ. Ε΄, στίχος 44)…  

Τα κείμενα του αφορισμού της Επανάστασης από τον Γρηγόριο Ε΄

Πρόκειται για ιστορικά κείμενα, τα οποία αξίζει να διαβαστούν και να μελετηθούν δεόντως, όπως βέβαια και όλα τα κείμενα του παρόντος βιβλίου.

Ο επιμελητής του βιβλίου μάς μεταφέρει τη μετέπειτα κρίση του Χαρίλαου Τρικούπη (Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Τόμος Α΄, 1860, σελ. 76-77), αρκετά χρόνια μετά την έκδοση και κυκλοφορία αυτών των αφοριστικών κειμένων, την οποία αντιγράφουμε για να δείξουμε πόσο ευσυνείδητα εργάστηκε ο κ. Μηνάς Παπαγεωργίου στα προλογικά σημειώματά του: «[…] αλλ’ οι καιροί δεν ήσαν οι αυτοί, και ο σημερινός αγών ήτον υψηλής φύσεως. Δια τούτο ούτε αι εκκλησιαστικαί αυταί παραινέσεις ησύχασαν ως άλλοτε τους Έλληνας, ούτε αι απειλαί τους ετάραξαν, ούτε οι αφορισμοί και αι κατάραι τους αφώπλισαν.»

Ευγένιος Β΄: Ο συνεχιστής της στάσης του Γρηγορίου Ε΄ απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση (σ. 111-125)

Μετά από τον απαγχονισμό του Γρηγορίου του Ε΄ από τους Τούρκους, ανέλαβε Πατριάρχης Κων/πόλεως ο Ευγένιος Β΄, ο οποίος συνέχισε να εκδίδει εγκυκλίους εναντίον των αγωνιζόμενων για τη λευτεριά τους Ελλήνων, συνεχίζοντας το «θεάρεστο έργο» του προκατόχου του.

Γράφει, μεταξύ άλλων, ο Μηνάς Παπαγεωργίου:

«[…] ο νέος πατριάρχης συνέχισε να κατακεραυνώνει τους επαναστάτες μέσω μιας σειράς ιδιαίτερα αιχμηρών εγκυκλίων που εκδόθηκαν από τον Αύγουστο του 1821 έως τον Ιανουάριο του 1822. Καλούσε, μάλιστα, τους Έλληνες να μετανιώσουν για τις πράξεις τους, εκτελώντας και πάλι τα δουλικά τους χρέη προς τον Σουλτάνο, σε διαφορετική περίπτωση καλούνταν να αντιμετωπίσουν τόσο τις βαρύτατες τιμωρίες των Τούρκων, όσο και τη… σκληρή θεϊκή τιμωρία. […]»

Αντιγράφουμε ελάχιστα μικρά αποσπάσματα από εγκύκλιον του πατριάρχη Ευγενίου Β΄, για να πάρει ο αναγνώστης μιαν πρώτη «γεύση» της «θεοστάλτου» εμπνεύσεώς του και της δουλικότητάς του:

«[…] Όταν με αληθή στοχασμόν έκαστος υμών απάντων παρατηρήση τας βάσεις, τας οποίας η εφ’ ημάς κραταιά και αήττητος βασιλεία ετάξατο άνωθεν και εξ αρχής επί διοικήσει των υπηκόων αυτής χαρατζκιουζάρηδων, γνωρίζει εν ακριβεία το ακένωτον πέλαγος της ευσπλαχνίας αυτής, πόσον και όση η άκρα και ανυπέρβλητος φιλανθρωπία της, καθότι όχι μόνον η ύπαρξις της ζωής μας και η των υπαρχόντων μας ασφάλεια διαφυλάττετο, καθώς η των εχλιισλάμηδων (σ.μ.: οι πιστοί μωαμεθανοί), αλλά και χάριτες και έλεος και υπάλληλοι ευεργεσίαι επεδαψιλεύοντο καθημερινώς εις το γένος μας κατά τε την άνεσιν της θρησκείας ημών, κατά τε την εν ανέσει του βίου διαγωγήν, και με τόσην αφθονίαν και έκτασιν, όσην δεν εσυγχώρουν μηδέ αυτά τα μέτρα του ραγιαλικίου. […] Αλλά, φευ! Πολλοί εκ του έθνους των Ρωμαίων παραμελήσαντες της χρεωστουμένης ευγνωμοσύνης, αγνωμονήσαντες των τοιούτων ευεργεσιών και εν ταυτώ αθετήσαντες και καταπατήσαντες τα θρησκευτικά διδάγματα, τα υπαγορεύοντα την εντελή ευπείθειαν και υποταγήν εις το θεοσυντήρητον αυτό βασίλειον κράτος, εις τοιαύτην εξετραχιλήσθησαν ματαιότητα και απόνοιαν, ώστε ετόλμησαν να αναλάβωσι το σχήμα της ανταρσίας εναντίον της κοινής αυτής ευεργέτιδος ημών και τροφού αηττήτου βασιλείας. […] οι βαδίσαντες την οδόν της ανταρσίας δεν απέρριψαν το σατανικόν αυτών φρόνημα […] εις τρόπον ότι και υποκινούσι τους αφελεστέρους, παρασύροντες αυτούς εις τον ίδιον της απωλείας κρημνόν, και τολμώσιν επιχειρείν τοις αισχίστοις και αθεμίτοις, προφασιζόμενοι προφάσεις εν αμαρτίαις και κηρύττοντες εν σχήματι και επί βάσει θρησκευτικής διενέξεως τους κακούς και ασυγγνώστους αυτών σκοπούς, οπού γενικώς έχουσι κατά των εχλιισλαμήδων· κατά των τοιούτων λοιπόν απονενοημένων, ασωφρονίστων και αμεταμελήτων στασιαστών δικαί(ω)ς η κραταιά βασιλεία έπρεπε να μεταχειρισθή την εσχάτην παιδείαν, μη φειδομένη μηδενός των τοιούτων. […]»

Ο πατριάρχης Αγαθάγγελος και η απόπειρα πρόκλησης εμφυλίου στην Ελλάδα του Καποδίστρια (σ. 127-141)

Κι ενώ το νεόδμητο νεοελληνικό κράτος προσπαθούσε να οργανωθεί και να στεριώσει με την καθοδήγηση του Κυβερνήτη του, Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος το οδηγούσε επιτυχώς σε ανεξάρτητο, αυτοδύναμο, ελεύθερο και απάνεμο λιμάνι, ήρθε ο πατριάρχης Αγαθάγγελος να αναταράξει τα νερά, στέλνοντας επιστολή (3.3.1928) στους κατοίκους της Πελοποννήσου, με ενσωματωμένη επιστολή του σουλτάνου, και συγχρόνως ομάδα μητροπολιτών για να μεταπείσουν τους επαναστατημένους Έλληνες, με την προτροπή και υπό όρους, ώστε να επανέλθουν στο πρώην οθωμανικό δουλικό καθεστώς. Βέβαια, ακολούθησε δυναμική απάντηση του Ιωάννη Καποδίστρια.  

Παραθέτουμε πολύ μικρά αποσπάσματα από τις επιστολές του πατριάρχη, του σουλτάνου και του Καποδίστρια:

2.Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821 

Καύσεις βιβλίων και λογοκρισία των ιδεών από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
Νέα Πολιτική Διοίκησις (Ρήγας Φεραίος)
Λίβελλος κατά των Αρχιερέων (Ανώνυμος)
Κρίτωνος Στοχασμοί (Ανώνυμος)2

Προηγούνται: α) μία εμπεριστατωμένη εισαγωγή (σελ. 11-16) του επιμελητή της έκδοσης Μηνά Παπαγεωργίου και β) ένας κατατοπιστικός και λίαν διαφωτιστικός πρόλογος του Πέτρου Θ. Πιζάνια, Ομότιμου καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου πανεπιστημίου, με τίτλο: «Για τους έλληνες διαφωτιστές» (σελ. 17-36). 

Όλα τα στοιχεία και οι αναλύσεις που παρατίθενται σε αυτά τα δύο αξιόλογα κείμενα, μας επιτρέπουν να ενταχθούμε στην ιστορική διαδρομή των παρακάτω κειμένων, στην ιστορική περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής εκείνης, ώστε στη συνέχεια, διαβάζοντας τα τρία ιστορικά ντοκουμέντα που περιέχονται στο παρόν βιβλίων, να είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε την ιδεολογία των συντακτών τους, αλλά και τις απαράδεκτες πρακτικές κάποιων πατριαρχών: καύσεις βιβλίων και λογοκρισία ιδεών, πρακτικές που ταυτίζονται ή εναρμονίζονται με τον φασισμό και νεοναζισμό των μετέπειτα χρόνων, αλλά και όλων των σκοταδιστικών περιόδων της Ανθρωπότητας (διωγμός και δολοφονία της επιστήμονα Υπατίας στην Αρχαιότητα, αλλά και άλλων επιστημόνων στον Μεσαίωνα  κ.ο.κ.)

Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821.

Καύσεις βιβλίων και λογοκρισία των ιδεών 

από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Μηνάς Παπαγεωργίου

Εκδόσεις iWrite, Αθήνα 2021, σχ. 0,22 Χ 0,13, σελ. 143

Παρουσιάζουμε συνοπτικά τα τρία κείμενα, παραθέτοντας πολύ μικρά αποσπάσματα από αυτά:

Α. Νέα Πολιτική Διοίκησις (Ρήγας Φεραίος) 

Παρουσιάζεται «Το κείμενον του πολιτεύματος του Ρήγα και το γαλλικό πρότυπο. Νέα πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας υπέρ των νόμων.», με τα εξής υποκεφάλαια: «Ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότης και της πατρίδος», «Τα δίκαια του ανθρώπου», «Αρχή της νομοθετημένης πράξεως και ψυχή της Διοικήσεως», «Παράρτημα» (σελ. 36-76).

Β. Λίβελλος κατά των Αρχιερέων (Ανώνυμος)

Ένα άγνωστο ιστορικό κείμενο για τους μη ιστορικούς ερευνητές, όπως είναι οι περισσότεροι αναγνώστες, πολύ ενδιαφέρον και αποκαλυπτικό, όπου γνωστοποιούνται πληροφορίες και απόψεις, οι οποίες ασφαλώς συμβάλλουν στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. 

 Προηγούνται «Σημειώσεις για τη μεταγραφή του χειρογράφου ως ενιαίο κείμενο» και ακολουθούν τα υποκεφάλαιά του: «Ο Εκδότης προς τον φιλογενη αναγνώστην», «Αδελφοί μου ομογενείς (“Οι λεγόμενοι Αρχιερείς εισί ψευδώνυμοι. Και ο τούτων προβιβασμός παράνομος)”, “Προβιβασμός”, “Αποδημία”, “Επιστροφή εις Κωνσταντινούπολιν”, “Η σκληροτέρα μάστηξ του Γένους εισίν οι Αρχιερείς”, “Οι Αρχιερείς ζητούντες μόνον τ’ ίδιον συμφέρον απελέγχονται εχθροί του γένους γίνονται”, “Σύγκρισις μεταξύ Αποστόλων και Αρχιερέων”, “Οι νυν Αρχιερείς εχθροί της παιδείας και προστάται της αμαθείας”, “Εκ της αδιαφορίας των νυν αρχιερέων πηγάζει η του Ιερατείου αμάθεια και η διαφθορά του γένους”» (σελ. 77-120)

Στο τέλος του βιβλίου δημοσιεύεται ένα αξιόλογο κατατοπιστικό μελέτημα του Θανάση Γάλλου, Δρ. Ιστορίας ΕΚΠΑ, με τίτλο «Επίμετρο (με αφορμή την έκδοση του “Λιβέλλου κατά των Αρχιερέων”)» (σελ. 134-143). Κατά τη γνώμη μου το συγκεκριμένο μελέτημα θα έπρεπε να δημοσιευθεί πριν ή αμέσως μετά το ενλόγω κείμενο του Ανωνύμου.

Ο ανώνυμος συντάκτης του παραπάνω κειμένου ήταν λίαν θρησκευόμενο άτομο, πρέπει δε να ήταν γνώστης των εκκλησιαστικών θεμάτων της εποχής εκείνης, πρέπει να έζησε και να συναναστράφηκε «από μέσα» καταστάσεις και πρόσωπα της εκκλησίας, ενδέχεται να ήταν και «εκπεσών» ιερωμένος και ασφαλώς από φόβο και για να φυλάξει «τα νώτα του», προτίμησε την ανωνυμία, όπως άλλοι άλλες εποχές χρησιμοποιούσαν «ψευδώνυμα».

Θα αντιγράψω, εντελώς ενδεικτικά –χωρίς να είναι τα πιο «δυνατά» σημεία του κειμένου–, δύο   σύντομα αποσπάσματα, ώστε να πάρει μια ιδέα ο αναγνώστης γι’ αυτό το ενδιαφέρον ιστορικό κείμενο:

Στο υποκεφάλαιο «Η σκληροτέρα μάστηξ του Γένους εισίν οι Αρχιερείς», διαβάζουμε, μεταξύ άλλων: «[…] Στρέψατε αδελφοί το βλέμμα εις όλην την δουλωθείσαν Ελλάδα, και θέλετε ιδή με φρίκην τους άγιους αρχιερείς συμμάχους και συμφώνους με τους ασεβείς τυρράνους δια να βασανίζωσι τα τέκνα του Χριστού. Οι τύρρανοι με την μαχαίραν, οι Αρχιερείς με την θρησκείαν εσυμφώνησαν ομού δια να κατασπαράξωσιν ανηλεώς το πανάθλιον γένος μου. Φέρε (λέγει ο τύρρανος) διατί είσαι σκλάβος του Μωάμεθ. Φέρε (λέγει ο αρχιερεύς) διατί είσαι χριστιανός. Πλήρωσαι (φωνάζει ο ασεβής) διατί είσαι άπιστος. Πλήρωσαι (φωνάζει ο Άγιος) διατί είσαι πιστός. Τρέμε (λέγει ο Αγαρηνός) διατί είσαι Ραγιάς. Σιώπα (λέγει ο επίσκοπος) διατί είσαι της ποίμνης το πρόβατον. Φευ της ανηκούστου απανθρωπίας! Πληρώνει ο δυστυχής Γραικός τα βαρέα δοσίματα εις τους κρατούντας και πληρώνει εν ταυτώ βαρύτερα δοσίματα εις τους εκκλησιαστικούς σατράπας. Πληρώνει τον τύρρανον, ως ξένος εις την ιδίαν πατρίδα, πληρώνει εν ταυτώ και τον αρχιερέα, ωε τέκνον της εκκλησίας. Στενάζει λοιπόν ο ταλαίπωρος Γραικός υπό διπλούν ζυγόν τυρρανίδος, τον οποίον η κραταιά μόνη χειρ του υψίστου δύναται να διασπάση… Στενάζει, και ουδείς ο ελεών και ουδείς ο σώζων. […]»

«[…] Δυσχεραίνουσιν οι Άγιοι όταν βλέπωσιν εκδιδομένα εις φως βιβλία επιστημονικά και φιλολογικά τα οποία φωτίζουσι το γένος. Ως φαίνεται δεν εχόρτασαν ούτοι από Συναξάρια και Μαρτυρολόγια, Νέους Παραδείσους και Όρμους σωτηρίους. Ορθοδοξίας πηδάλια, Λαυσαϊκά, Ασκητικά και άλλας σαπρολογίας, με τα οποία οι μελανοφόροι και μελανόψυχοι απεζόφωσαν το γένος. […]» 

Στο τέλος αυτού του παρουσιαζόμενου βιβλίου δημοσιεύεται το ενδιαφέρον κείμενο του Θανάση Γάλλου, Δρ. Ιστορίας του Ε.Κ.Π.Α., με τίτλο: «Επίμετρο (με αφορμή την έκδοση του “Λιβέλλου κατά των Αρχιερέων”)» (σ. 134-143). Προτείνουμε στον εκδότη να μεταφέρει το συγκεκριμένο κείμενο στη «φυσική» του θέση, ήτοι στη  σελίδα 123, μετά από το κείμενο: «Λίβελλος κατά των Αρχιερέων».

 Γ. Στοχασμοί Κρίτωνος

Ο  Διευθυντής της σειράς βιβλίων Lux Orbis, με τίτλο «Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821», Μηνάς Παπαγεωργίου, σε μια εκτενή και ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στον Διευθυντή Σύνταξης του News 24/7, Χρήστο Δεμέση, μεταξύ άλλων είπε: Τα τρία βιβλία της σειράς «[…] συνθέτουν ένα φαινομενικά ετερόκλητο παζλ κειμένων […] Ετερόκλητο διότι (κατά σειρά παράθεσης) το πρώτο έργο αποτελεί ένα πολιτικό μανιφέστο για το μέλλον των βαλκανικών λαών έξω από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το δεύτερο μία καταγγελία για τη συμβολή του κλήρου στη διάδοση της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας και το τρίτο μία κραυγή απόγνωσης για περισσότερη Παιδεία, ενάντια σε φαινόμενα εκκλησιαστικής διαφθοράς στην Ανδριανούπολη.

Το κοινό τους στοιχείο είναι ότι και τα τρία αυτά κείμενα αποτέλεσαν στόχο της εκκλησιαστικής λογοκρισίας κατά την προεπαναστατική περίοδο, μιας και δύο από αυτά (το έργο του Ρήγα και το “Κρίτωνος Στοχασμοί”) κάηκαν στην αυλή του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ενώ από τον “Λίβελλο” διασώζεται σήμερα μόλις ένα αντίτυπο. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, για ποιον λόγο μπορούν επάξια να χαρακτηριστούν ως “απαγορευμένα” βιβλία».3

Εν κατακλείδι, θεωρούμε ότι:

Είναι αξιοπρόσεκτη, αλλά και αξιέπαινη η εκδοτική προσπάθεια των εκδόσεων iWrite, όσον αφορά τα συγκεκριμένα βιβλία της σειράς: Lux Orbis (Το φως του κόσμου), την οποία επιμελείται με επιτυχία  ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Μηνάς Παπαγεωργίου, του οποίου τα εισαγωγικά κείμενα και τα προλεγόμενά του στα ιστορικά κείμενα που περιλαμβάνονται στα δύο ενλόγω βιβλία είναι διαφωτιστικά και χρήσιμα στον αναγνώστη τους. Πολύ χρήσιμα είναι και τα βιβλιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν στις υποσημειώσεις του βιβλίου, τα οποία κατευθύνουν τον φιλομαθή αναγνώστη και κάθε φοιτητή ή επιστήμονα προς σχετικές ερευνητικές μελέτες σε βιβλία και άλλα δημοσιευμένα κείμενα. 

Ο κάθε φοιτητής, στα πλαίσια της πτυχιακής ή μεταπτυχιακής εργασίας του στον τομέα σπουδών του, τον έχοντα σχέση με τα θέματα που διαπραγματεύονται τα βιβλία που παρουσιάσαμε παραπάνω, έχει στα χέρια του ένα πλούσιο και σημαντικό ιστορικό υλικό για μελέτη, ανάλυση και επεξεργασία. Το ίδιο και ο κάθε ιστορικός μελετητής.

Είναι τόσα και τόσα τα ιστορικά ντοκουμέντα τα οποία ενώ υπάρχουν, αγνοείται η ύπαρξή τους για διάφορους λόγους… Είναι καθήκον, όμως, της εκπαιδευτικής και της επιστημονικής κοινότητας η αναζήτησή τους, η μελέτη τους με αντικειμενική επιστημονική μεθοδολογία, η ανάδειξή τους και η ερμηνεία τους, ώστε να συμβάλλουν και αυτά στην πλήρη διαλεύκανση σκοτεινών πτυχών της Ιστορίας μας, η οποία ιδίως στο παρελθόν, τόσο και στο παρόν, έχει και συνεχίζει να παραχαράσσεται με την  απόκρυψη ιστορικών ντοκουμέντων και άλλων ιστορικών αξιόπιστων και αντικειμενικών πηγών. Πρέπει κάποτε να λάμψει πλέρια η ιστορική αλήθεια, ώστε να μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα και πιο αντικειμενικά, με εργαλείο τις ιστορικές γνώσεις μας, τις σύγχρονες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, αντιδρώντας στις κάθε είδους αντιεπιστημονικές, σκοταδιστικές, παραπλανητικές μεθοδεύσεις της αστικής εξουσίας και επιβάλλοντας εντέλει μια ορθολογιστική, επιστημονική και φιλεργατική και φιλολαϊκή πολιτική.

1.Κοίτα στο διαδίκτυο: «Καύσεις και μαζικές καταστροφές βιβλίων (κατάλογος)».

2.Κοίτα: Συνέντευξη Χρήστου Δεμέτη από τον Μηνά Παπαγεωργίου, «Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821 – Όταν η Εκκλησία πετούσε στην πυρά τον Ορθό Λόγο», breaking news 24/7, the MAGAZINE, 11.12.2021.

3.Συνέντευξη Χρήστου Δεμέτη από τον Μηνά Παπαγεωργίου, «Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821 – Όταν η Εκκλησία πετούσε στην πυρά τον Ορθό Λόγο», ό.π.