Η επιστημονική φαντασία ως λογοτεχνικό είδος στη Σοβιετική Ένωση

Τον Μάιο του 2022 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις γράφημα  (Ι. Τσαχουρίδης, Εξαδακτύλου 5 Θεσσαλονίκη) με φιλολογική επιμέλεια Α. Χαριστού  η συλλογή  δοκιμίων της Ξένιας Καλαϊτζίδου «Λευκές νύχτες και Μελανά όνειρα», αφιερωμένα στη λογοτεχνική παραγωγή της Ρωσίας,  αυτής της αχανούς χώρας, και μάλιστα με αναφορές που ξεκινούν από τον 19ο  μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα. Καλύπτεται δηλαδή η λογοτεχνική παραγωγή που παρήχθη στο πλαίσιο της τσαρικής Ρωσίας, της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και της μετασοβιετικής περιόδου, δίνοντας μια ολοκληρωμένη εικόνα των πνευματικών ανησυχιών των δημιουργών αλλά και των καλλιτεχνικών μορφών που επελέγησαν για την έκφρασή τους. Το έργο εστιάζει στη λογοτεχνία αλλά στο πλαίσιο αυτής γίνονται αναφορές (πολλές φορές εκτενείς) και σε άλλες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης π.χ. στον  κινηματογράφο (Ταρκόφσκι) σε  εκθέσεις ή και  σε διαγωνισμούς, σε μια προσπάθεια να αποδοθεί το σύνολο των στοιχείων που χαρακτηρίζουν τις ανησυχίες αλλά και τον τρόπο έκφρασης των Ρώσων/Σοβιετικών δημιουργών. Η εκτενής μελέτη δομείται σε έξι μεγάλες θεματικές ενότητες, οι οποίες περιλαμβάνουν αναφορές σε πλήθος δημιουργών αλλά και πληροφορίες για την ιστορία και τις πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία και στη Σοβιετική ένωση ώστε να γίνει αντιληπτή η καλλιτεχνική δημιουργία και υπό  το φως των επιδιώξεων της πολιτικής. 

 Ο τόμος δομείται σε  έξι μεγάλες ενότητες:

Η ρωσική κενότητα και ο αιώνιος καημός της ρωσικής ψυχής τον 19ο και 20ο αιώνα 

Τρία κείμενα για τη ρωσική πρωτοπορία

Η Οδύσσεια της ρωσικής ιντελιγκέντσιας και ο σοβιετικός ρεαλισμός σε  δυο μέρη – το μεγαλύτερο μέρος του έργου- 

Η ανθρωπιστική διάσταση της επιστημονικής φαντασίας στο πείραμα της ΕΣΣΔ (με το ερώτημα ουτοπία, δυστοπία ή μάθημα ιστορίας) 

Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ

Το φαντασιακό τέλος της ρωσικής λογοτεχνίας και η παγίδα της συλλογικής ευθύνης.

Βασικό θεματικό μοτίβο που καλύπτει όλες τις ενότητες αποτελεί ο παράγων που καθορίζει τη ρωσική ψυχολογία η τοσκά (στον τόμο αναφέρεται με το ρωσικό όνομά της). Τοσκά είναι η θλίψη, η μελαγχολία, η απαισιοδοξία, που σχετίζεται με την αίσθηση ζωής που βιώνουν οι Ρώσοι. Στον τόμο αυτή η αίσθηση της τοσκά συσχετίζεται με το τοπίο της αχανούς χώρας που καλύπτεται με χιόνι τον ατελείωτο χειμώνα και το αφιλόξενο του κλίματος. Ο συσχετισμός αυτός είναι ορατός στη λογοτεχνική παραγωγή ήδη από τον 19ο αιώνα και επομένως  χαρακτηρίζει τη Ρωσία συνολικά και ως τσαρική αυτοκρατορία και ως Σοβιετική ένωση. Ακόμη και στη μετασοβιετική εποχή γίνεται αντιληπτή η αίσθηση της λύπης, της θλίψης ως χαρακτηριστικό της ρωσικής ψυχής και των καλλιτεχνημάτων που παράγει.

«… στα ρωσικά αυτή η έκφραση του ψυχικού πόνου δεν επεκτείνεται μονάχα στους απροσάρμοστους ρομαντικούς ήρωες αλλά είναι ριζωμένη στη δομή της γλώσσας. Σύμφωνα με μελέτη που έγινε από ψυχολόγους και επιστημονικούς συνεργάτες του πανεπιστημίου της Γενεύης η «τοσκά» δεν είναι συνώνυμο της θλίψης  ή της μελαγχολίας αλλά αποτελεί ένα σύμπλεγμα συναισθημάτων, ερμητικά συμπιεσμένων σε μια λέξη».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιστημονική φαντασία ως προσωπική επιλογή ενασχόλησης Σοβιετικών συγγραφέων με μια θεματολογία που δεν ήταν τόσο προσιτή ούτε οικεία την περίοδο που ξεκίνησε στη Σοβιετική Ένωση. Κατά τον Ισαάκ Ασίμωφ, έναν από τους πατέρες της επιστημονικής φαντασίας, ο σκοπός των έργων αυτού του είδους είναι κατ’ ανάγκην ανθρωπιστικός· η συγγραφέας πολύ επιτυχημένα αυτό το αναδεικνύει μέσω του τίτλου του δοκιμίου, όπου προτάσσεται το ερώτημα «Ουτοπία, Δυστοπία ή μάθημα Ιστορίας;» αλλά και της συμπερίληψης  της τοποθέτησης του μεγάλου συγγραφέα στο έργο του «Το τέλος της αιωνιότητας», όπου απευθύνεται στον αναγνώστη ορίζοντας τους στόχους, που υπηρετεί το συγκεκριμένο είδος. 

«Η ιστορία έχει φτάσει στο σημείο που για την ανθρωπότητα είναι ανεπίτρεπτο να εχθροπραγεί.Οι άνθρωποι πάνω στη γη πρέπει να γίνουν φίλοι. Πάντοτε προσπαθούσα να το υπογραμμίσω αυτό στα έργα μου. Δεν νομίζω ότι μπορεί κανείς να υποχρεώσει όλον τον κόσμο να αγαπιέται, θα επιθυμούσα ωστόσο να εξαλείψω το μίσος από τους ανθρώπους. Για αυτό υποστηρίζω ότι η επιστημονική φαντασία είναι ένας από τους συνδετικούς κρίκους που βοηθούν στην ενοποίηση της ανθρωπότητας. Τα προβλήματα που θέτουμε στον χώρο του φανταστικού γίνονται καίρια προβλήματα όλης της ανθρωπότητας. Ο συγγραφέας του φανταστικού, ο αναγνώστης του φανταστικού, το ίδιο το φανταστικό υπηρετούν την ανθρωπότητα».

 Σε αυτήν την κατεύθυνση ήδη από το 1921 ο Γκεβγένι Ζαμιάτιν  με το «Εμείς», έργο το οποίο επηρέασε τον Όργουελ και διαμόρφωσε  τις πτυχές της αφήγησης στο γνωστό «1984», επιχειρεί μια τομή στη θεματολογία της λογοτεχνίας του φανταστικού: «ένας από τους ανθρώπους-αριθμούς, ο μηχανικός Δ503 ενθουσιασμένος από τη μαθηματική ορθολογική ζωή της πόλης κράτους, κάτω από την εξουσία του πανίσχυρου “ευεργέτη” δε φαντάζεται τη ζωή του χωρίς το πράσινο τείχος. Συναντά όμως τον I330 και έτσι πείθεται και μπαίνει σε ομάδα ανταρτών με σκοπό τη συνέχιση της επανάστασης και την ανατροπή της ισχύουσας κατάστασης».

 Στη μελέτη τονίζεται ότι σημείο τομής για τη λογοτεχνία του φανταστικού, όχι τόσο ως προς τη θεματολογία αλλά κυρίως ως προς την πλοκή, αποτελεί ο πόλεμος: «περισσότερες ιστορικές αναδρομές και μυθολογικά επινοήματα επιχειρούν εξηγήσεις που η μεσοπολεμική γενιά όφειλε να δώσει για την αβεβαιότητα ενός μέλλοντος που δημιουργούταν εκ θεμελίων».

 Σε αυτό το σημείο η συγγραφέας αναδεικνύει τον καταλυτικό ρόλο που διαδραμάτισαν ο Ιβάν Γιεφρέμοφ και οι αδελφοί Στραγκάτσκι. Παράλληλα αναφέρεται η μεγάλη άνθιση που γνώρισε η επιστημονική φαντασία  λόγω των ποικίλων εντύπων που εκδίδονται, όπως το «Τεχνική για τη νεολαία» που κυκλοφορεί ήδη από το 1933 και μάλιστα  από το 1950 περιλαμβάνει κείμενα εγχώριας και ξένης λογοτεχνίας του φανταστικού.  Από αυτή τη βάση και  στο πλαίσιο της δράσης του εντύπου «Ιχνηλάτης των Ουραλίων» ξεκίνησε ένας « διαγωνισμός για τους ρωσόφωνους συγγραφείς του φανταστικού ο οποίος εξελίχθηκε στο διεθνές φεστιβάλ Αελίτα, όπου προτεραιότητα δεν δίδεται στο βραβείο αλλά στη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος συζήτησης μεταξύ συγγραφέων, συντακτών και αναγνωστών  γύρω από το φανταστικό».

Χαρακτηριστικό των έργων του Ιβάν Γιεφρέμοφ  είναι το όραμα μιας ειρηνικής και αντιιεραρχικής μελλοντικής κοινωνίας μέσα από την επιστήμη, κυρίως  την παλαιοντολογία και τη γεωλογία, αλλά και από λαϊκές παραδόσεις και μύθους. Η συγγραφέας τονίζει την προσπάθεια του Γιεφριέμοφ να εμβαθύνει στην ιστορία της Ρωσίας, Ασίας, αλλά και των αρχαίων πολιτισμών της Ελλάδας, Ρώμης και Αιγύπτου για τη δημιουργία μύθων όπως π.χ. στο «Νεφέλωμα της Ανδρομέδας». Στο παραπάνω έργο  η περιγραφή επικεντρώνεται σε «έναν κόσμο-πλανήτη όπου οι κάτοικοί του τον έχουν μετατρέψει σε ανθισμένο κήπο, χωρίς ατομική ιδιοκτησία και επαγγελματικά όργανα εξουσίας». Είναι ένα οραματικό μοντέλο ανθρωπότητας που αναφέρεται στο μακρινό μέλλον  στη βάση δημιουργίας ενός νέου τύπου ανθρώπου στο πλαίσιο του ανθρωπισμού. Ακόμη και στην «Ώρα του ταύρου» (1968), όπου χρησιμοποιεί τη μογγολική δοξασία για το κακό πνεύμα που ενσαρκώνει ο ταύρος, προτάσσεται το ίδιο μοντέλο: «η πολιτεία Τόρμανς βαδίζει μια αδιέξοδη πορεία και απειλεί και άλλους πολιτισμούς με συνολική καταστροφή (κοινωνική, οικολογική, ηθική). Ο πληθυσμός της γης καθώς είναι περισσότερο προηγμένος και κυρίως  ηθικά τελειότερος πρέπει να αντιμετωπίσει αυτήν την απειλή». Στον τόμο αναφέρονται ακόμη τα έργα η «Θαίς των Αθηνών» και ο «Μεγάλος κύκλος του μέλλοντος».

Αυτή η τόσο σύνθετη προσωπικότητα απετέλεσε έμπνευση για τον καθηγητή Κίβριν, τον ήρωα του πρώτου έργου επιστημονικής φαντασίας των αδελφών Στρουγκάτσκι «Η Δευτέρα αρχίζει το Σάββατο», που αποτελεί μια χαρακτηριστική σοβιετική ουτοπία για τη δυνατότητα του ανθρώπου να αξιοποιήσει τα ταλέντα του, να δημιουργήσει και να κατανοήσει τη φύση.

 «Οι αδελφοί Στρουγγάτσκι στα έργα τους αποκαλύπτουν τη σημασία και τη δύναμη  του ανθρώπου απέναντι σε γελοίους δημαγωγούς ή γραφειοκράτες, σε παρασιτικούς υποτελείς ή σε τυχοδιώκτες επιστήμονες».

 Έχουν γράψει έργα με προειδοποιητικό χαρακτήρα (όχι αναγκαστικά δυστοπίες), όπως «Η χώρα με το βαθύ κόκκινα σύννεφα», έργο του οποίου  ο μύθος αναφέρεται στην αποστολή γήινων δυνάμεων στην Αφροδίτη προκειμένου να εξερευνηθούν νέα εδάφη. 

«Όπως και οι Νέοι άνθρωποι του Γιεφρέμοφ έτσι και εδώ  οι κάτοικοι δεν προσπαθούν να αγγίξουν την τελειότητα αλλά είναι πολίτες με αίσθημα ευθύνης προς τον άνθρωπο και τις εφευρέσεις του, επιλέγουν την αυτοθυσία όταν χρειάζεται και προβάλλουν το γενικό συμφέρον. Βάση του σκεπτικού των έργων τους είναι ότι καμιά τεχνολογική πρόοδος δεν μπορεί να κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο  αν δεν υπάρχει συνείδηση, στη διαμόρφωση της οποίας καίριο ρόλο παίζει η ορθή επιλογή».

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις «ανθρωπιστικές εφαρμογές του φανταστικού στον κινηματογράφο». Μετά την περιγραφή της έκδοσης του έργου των Στρουγκάτσκι «Πικνίκ στην άκρη του δρόμου», έργο που αποτέλεσε τη βάση της ταινίας Stalker του Αντρέι Ταρκοφσκι, η συγγραφέας αναφέρεται στην ουσία του μύθου του έργου αναδεικνύοντας τον ανθρωπιστικό του χαρακτήρα στη βάση του ανθρώπινου ασυνειδήτου («Ζώνη»).

«…Οι ζώνες, έξι σε αριθμό, είναι μυστηριώδεις περιοχές, που εμφανίζονται για ανεξήγητο λόγο, σε διάφορα σημεία της γης και μέσα σε αυτές η πραγματικότητα διέπεται από διαφορετικούς και ανεξήγητους κανόνες, που δεν υπακούν στους γνωστούς νόμους της φυσικής, καθιστώντας τη ζωή εκτός αυτών αδύνατη για ανθρώπους και ζώα. Γι’ αυτό οι ζώνες έχουν κηρυχθεί σε καραντίνα και έχουν περιφραχθεί με συρματοπλέγματα. Όμως εκεί βρίσκει κανείς αντικείμενα αγνώστου χρησιμότητος, κάποια από τα οποία είναι ωφέλιμα καθώς έχουν την ιδιότητα να θεραπεύουν ασθένειες, άλλα είναι απλώς παράξενα παιχνίδια, ενώ ορισμένα είναι άκρως επικίνδυνα……Ωστόσο κάποιοι αναζητούν αυτά τα αντικείμενα δίνοντας δουλειά στους «Στάλκερ», επαγγελματίες ιχνηλάτες που μπαίνουν παράνομα στις «Ζώνες» κυνηγώντας τους θησαυρούς της για να τους πουλήσουν σε τιμή χρυσού στη μαύρη αγορά».

Από τη συγγραφέα αναδεικνύονται επίσης και οι αλλαγές που επήλθαν στην κινηματογραφική απόδοση του έργου, όπου το στοιχείο της επιστημονικής φαντασίας  ελλείπει και τα εμπόδια που συναντούν οι ήρωες είναι περισσότερο ψυχολογικά, με αναφορές  σε εσωτερικές αναζητήσεις και το  υπαρξιακό άγχος. Εκεί ο Stalker, πνευματικά ολοκληρωμένος, γίνεται  ο «οδηγός, συνοδός και φύλακας άγγελος της ελπίδας». Η συγγραφέας τονίζει ότι αυτή η θέση είναι επίσης εμφανής στο έργο «Ένα εκατομμύρια χρόνια πριν το τέλος του κόσμου»,  ο μύθος του οποίου  παραλληλίζεται από πολλές απόψεις  με το «Solaris»  του Στάνισλαβ Λέμ.

Για τους σοβιετικούς συγγραφείς η επιστημονική φαντασία δεν έχει να κάνει με τη φυγή από την πραγματικότητα και τη φυσική ροή της ιστορίας αλλά με τις διάφορες όψεις ενός κόσμου που ο άνθρωπος θέλει και μπορεί να δημιουργήσει. Είναι επομένως η επιστημονική φαντασία της ΕΣΣΔ επηρεασμένη όχι από το δυστοπικό χαρακτηριστικό, που κυριαρχεί στη Δύση, αλλά από το ανθρωπιστικό  μοντέλο προσπάθειας δημιουργίας ενός νέου τύπου ανθρώπου. Η Ξένια Καλαϊτζίδου με το συγκεκριμένο δοκίμιο, ως μέρος της ευρύτατης μελέτης της,  κατορθώνει και δίνει μια ουσιαστική εικόνα αυτού του είδους της λογοτεχνίας, όπως καλλιεργήθηκε στη Σοβιετική ένωση, αναφερόμενη όχι μόνο στα έργα που παρήχθησαν αλλά στους στόχους που εξυπηρετούσαν καθώς επίσης και στις επιρροές που άσκησαν τα έργα αυτά σε άλλες μορφές τέχνης.

Νόπη Ταχματζίδου