Κυριακή Πετράκου: Για το βιβλίο «Το θέατρο για παιδιά και ενήλικες» του Θανάση Ν. Καραγιάννη

Παραθέτουμε την ομιλία της Κυριακής Πετράκου, Ομ. Καθηγήτριας Θεατρολογίας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Ε.Κ.Π.Α., στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Θανάση Ν. Καραγιάννη “Το θέατρο για παιδιά και ενήλικες. Ιστορικές, θεωρητικές και ιδεολογικές αναζητήσεις στο σχολικό, ερασιτεχνικό και επαγγελματικό θέατρο”, που πραγματοποιήθηκε στις 27 του Μάη 2024, στο Εργαστήρι Γλυπτικής του Μιχ. Κάσση, στο Νέο Φάληρο.

Αναλυτικά για την εκδήλωση δείτε εδώ:

«Το Θέατρο για παιδιά και εφήβους» – Το βιβλίο του Θανάση Ν. Καραγιάννη παρουσιάστηκε στο Εργαστήρι Γλυπτικής του Μιχ. Κάσση (ΦΩΤΟ)

***

Θανάσης  Καραγιάννης, Το θέατρο για παιδιά και ενήλικες. Ιστορικές, θεωρητικές και ιδεολογικές αναζητήσεις στο σχολικό, ερασιτεχνικό και επαγγελματικό θέατρο, εκδ. Κ.& Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2023, σελ. 768.

Παρουσιάζει η Κυριακή Πετράκου, Ομ. Καθηγήτρια Θεατρολογίας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Ε.Κ.Π.Α.

Ο Θανάσης Καραγιάννης, με παιδαγωγικές σπουδές αρχικά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, όπου και υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός και σχολικός σύμβουλος, στράφηκε, ίσως αρχικά όχι συνειδητά, στη θεατρολογία με την εξαιρετική διατριβή του, η οποία εκδόθηκε κατόπιν (Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και εφήβους. Θέατρο – Ποίηση – Πεζογραφία – «Κλασσικά Εικονογραφημένα», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007). 

Έκτοτε ασχολήθηκε ποικιλοτρόπως με το θέατρο εστιάζοντας στο θέατρο για ανηλίκους και μάλιστα σχεδόν πρωτοποριακά: άρχισε να γράφει κριτική για το παιδικό και εφηβικό θέατρο, αλλά και το επαγγελματικό, και διεύθυνε μια τηλεοπτική εκπομπή στην οποία καλούσε θιάσους της εποχής για να παρουσιάσουν το έργο τους. Ούτε πριν ούτε μετά το έπραξε κανένας τόσο συστηματικά, αν και φυσικά εμφανίζονται τέτοιες κριτικές και παρουσιάσεις θεατρικών παραγωγών για παιδιά, αλλά περιστασιακά. Δίδαξε μάλιστα το ίδιο αντικείμενο στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Ασχολήθηκε επίσης με τη θεατρολογική έρευνα για το παιδικό και ερασιτεχνικό θέατρο, την πιο δύσκολη εξ όλων, καθόσον δεν διασώζονται αρχεία και πληροφορίες παρά μόνο αποσπασματικά και είναι ιδιαίτερα δυσεύρετα. Ο Καραγιάννης συλλέγει τα στοιχεία είτε μέσω αλληλογραφίας είτε με επιτόπια έρευνα, λ.χ. στην Κωνσταντινούπολη, όπου μετέβαινε συστηματικά για περισσότερα από τέσσερα χρόνια. Οι θεατρικές δραστηριότητες στην Κωνσταντινούπολη  και γενικώς στην λεγόμενη καθ’ ημάς Ανατολή, αποτελούν αντικείμενο έρευνας στo πλαίσιo της ελληνικής θεατρολογίας τις τελευταίες δεκαετίες, αποκαλύπτοντας μια θεατρική ζωή πλουσιότερη από αυτήν του ελλαδικού χώρου τον 19ο και τις πρώτες δεκαετίες  του 20ού αιώνα (σε ποσότητα, καθόσον κέντρο των εξελίξεων στο δράμα αλλά και στις παραστασιακές μεθόδους υπήρξε ανέκαθεν η Αθήνα, όπως είναι εύλογο). Η ερασιτεχνία εντάσσεται σε  αυτήν και έχει γίνει αντικείμενο έρευνας ήδη από τους πρώτους ιστορικούς του θεάτρου μας, Νικόλαο Λάσκαρη και Γιάννη Σιδέρη, οι οποίοι όμως δεν κατανόησαν πλήρως την αξία της. Οι σύγχρονοι θεατρολόγοι όμως έχουν αρχίσει να την κατανοούν και να την εκτιμούν. 

 Το παρόν βιβλίο του Καραγιάννη έχει αύξοντα αριθμό 31 και περιέχει ορισμένες παλαιότερες σημαντικές εργασίες του, οι εκδόσεις των οποίων έχουν εξαντληθεί και δεν υπάρχουν πλέον,  συν νέες και πρωτοδημοσιευόμενες.  Είναι ταξινομημένες ειδολογικά και πολύ ευχάριστες στην ανάγνωση, στη μελέτη μάλιστα. 

Το πρώτο μέρος περιέχει δοκίμια και άρθρα, ορισμένα από τα οποία αποτέλεσαν εισηγήσεις σε συνέδρια, σεμινάρια και ημερίδες. Τα δύο  πρώτα, το πέμπτο το όγδοο και το δέκατο έβδομο είναι αφιερωμένα στον Βασίλη Ρώτα, για το έργο του οποίου ο Καραγιάννης θεωρείται πλέον ειδικός. Το πρώτο εξετάζει τη σατιρική πλευρά του έργου του για το νεανικό κοινό και το δεύτερο τη σχέση του με το Θέατρο Σκιών. Από τους διανοούμενους και λογίους μας ο Ρώτας και ο Θεοτοκάς εκτίμησαν και αγάπησαν ιδιαίτερα τον Καραγκιόζη ως είδος λαϊκού θεάματος ή/και αναγνώσματος, που ψυχαγώγησε και με την ευρεία έννοια γενιές ολόκληρες Ελληνόπουλων, ενώ στη νεότερη θεατρολογία ασχολήθηκαν συστηματικά, εκτιμώντας τήν στο παρελθόν παραγνωρισμένη αξία του, ο Βάλτερ Πούχνερ και ο Θόδωρος Χατζηπανταζής. Το όγδοο προβάλλει τη συμβολή του Ρώτα στο σχολικό θέατρο. Τα άλλα εμβαθύνουν στην εξέλιξη της σκέψης του Ρώτα, κοινωνικής και πολιτικής, και τη θεατρική έκφραση της εξέλιξης αυτής. Φυσικά πρόκειται για έργα με θέση και ιδεολογία, σύμφωνα με την τιμή και την πεποίθηση του Ρώτα για τη λαϊκή επιμόρφωση και την πολιτική συνειδητοποίηση. Υπάρχουν και άλλα άρθρα για τον Ρώτα, 9 εν συνόλω, στα οποία θα αναφερθούμε παρακάτω.

Το επόμενο αφορά τον σημαντικό συγγραφέα του παιδικού θεάτρου Χάρη Σακελλαρίου, του οποίου το έργο, λόγω του είδους, πολύ λίγοι γνωρίζουν και επίσης για τον Αντώνη Δελώνη, άλλο δραματουργό του είδους αυτού, όπως και την πεζογράφο Ζωή Σπυροπούλου, που διασκευάζει δικά της έργα για παιδιά. Τα μελετήματα αυτά εξετάζουν κείμενα και περιέχουν επίσης παραστασιογραφία. 

Το 9ο κεφάλαιο παρουσιάζει το μοναδικό έργο του Κώστα Βάρναλη Άτταλος ο Τρίτος, που ο ποιητής έγραφε είκοσι χρόνια, ολοκληρώνοντας όψιμα το 1972. Ακολουθεί ένα μελέτημα σχετικό με τις θεατρικές διασκευές των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, ων ουκ έστιν αριθμός. 

Προχωρώντας γενικότερα στο σχολικό θέατρο, σε τέσσερα μη διαδοχικά μελετήματα που ίσως θα έπρεπε να ήταν διαδοχικά, ο Καραγιάννης επιδίδεται σε ακόμα πιο δύσκολες έρευνες. Το 11ο εξετάζει τις προσπάθειες που έγιναν στη διάρκεια της κατοχής και του εμφύλιου από τους προοδευτικούς διανοούμενους και συγγραφείς να δημιουργήσουν λογοτεχνία προσανατολισμένη στο να ενισχύσει το ηθικό των παιδιών που δοκιμάζονταν σκληρά από τις δυστοπικές συνθήκες. Φυσικά κάποιο είδος προπαγάνδας ήταν αναπόφευκτο είτε αριστερής είτε αστικής υφής. Περιέχει καταλόγους έργων μαζί με το θέμα ενός εκάστου συνοπτικά. Το 14ο εξετάζει παιδαγωγικά και ιδεολογικά ζητήματα όπως  περιέχονται στους προλόγους των εκδόσεων έργων του σχολικού θεάτρου, αρχής γενομένης από τις απόψεις του Ξενόπουλου επί του θέματος. Θυμίζουμε ότι ο Ξενόπουλος, παρότι όχι δάσκαλος ή καθηγητής, υπήρξε καθ’ ύλην αρμόδιος, όχι μόνο για τα λογοτεχνικά έργα του τα προοριζόμενα για παιδιά, αλλά και ως εκδότης της περίφημης Διάπλασης των Παίδων, που διέπλασε γενιές ολόκληρες και αποτέλεσε φυτώριο λογοτεχνών. Το 16ο κεφάλαιο αναφέρεται σε δραματοποιήσεις παραμυθιών προοριζόμενες είτε για το σχολικό είτε για το επαγγελματικό θέατρο για παιδιά, το οποίο ως τα μέσα του 20ού αιώνα βρισκόταν σε ημιερασιτεχνική κατάσταση και παρουσιάζει αρκετά σημαντικά δείγματα. Σε ένα τελευταίο και πιο πρόσφατο δοκίμιο, ο συγγραφέας χάνει λίγη από την ακαδημαϊκή νηφαλιότητά του για να κρίνει σε αυστηρό τόνο την αστική προπαγάνδα των παιδικών έργων της περιόδου της κατοχής και του εμφύλιου, αντιδραστική, θρησκόληπτη και ανορθολογική και –βέβαια– αντικομουνιστική. Μερικά ακόμα μελετήματα αφορούν ενδιαφέροντα θέματα, όπως το έργο του Μπρεχτ για παιδιά και εφήβους και τις εξελίξεις στο θέμα αυτό στον ελληνικό χώρο στις αρχές του 21ου αιώνα. Μια περιδιάβαση στην σχολική δραματουργία με θεματικό άξονα τον Θανάση Διάκο σε αρκετή έκταση, περιέχει ιστορική έρευνα για το πρόσωπο του ήρωα του ’21 και έναν ικανό αριθμό έργων με τις υποθέσεις τους, όχι ιδιαίτερα συνοπτικές. Αλλά και οι καθαρά ερασιτέχνες έχουν αρχίσει να εκτιμώνται πλέον από τους μελετητές, καθόσον πολλοί από αυτούς, αν λείψει η προκατάληψη, αποδεικνύεται ότι κάνουν αξιόλογη καλλιτεχνική δουλειά. 

Ένας εξ αυτών υπήρξε ο Αιμίλιος Κομβόπουλος, γέννημα θρέμμα της Κωνσταντινούπολης, με πλούσια δράση στο ερασιτεχνικό θέατρο. Ο Καραγιάννης έχει γράψει γι’ αυτόν και μια μικρή αυτοτελή μελέτη (σε βιβλίο).

Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο σε θεατρικές κριτικές, δεκατρείς στον αριθμό. Ο συγγραφέας-κριτικός συμπεριέλαβε σ’ αυτόν τον τόμο τις κριτικές θεάτρου, που δεν συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο του Κριτική Θεάτρου για παιδιά, αν και εδώ πρόκειται για κριτικές θεάτρου για ενήλικες θεατές, οι περισσότερες. Πάντα το έργο που παρουσιάζει/αναλύει έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, άλλης φύσεως εκάστοτε. Λ.χ. Τα ραβδιά των τυφλών του Γιάννη Ρίτσου από μαθητές, Ο Τριγωνοψαρούλης επιστρέφει του Βαγγέλη Ηλιόπουλου, καθαρά παιδικό, το Κόλπο Γκόλφω, διασκευή της Γκόλφως του Σπυρίδωνος Περεσιάδη από τη Μαρία Μπακέλλα, Η μηλιά που όλο γελά και το μυστικό της φιλίας της Κοραλίας Τσόγκα. Πέρα από τα παιδικά όμως γράφει κριτική για έργα και καλλιτέχνες με σαφώς κοινωνικό αν όχι και πολιτικό περιεχόμενο, όπως το Ωχ, τα νεφρά μου, το σημαντικό έργο του Μπάμπη Τσικληρόπουλου. Ακόμα μια ολική εποπτεία παραστάσεων Μπρεχτ σε μια σεζόν, όπου με λύπη παρατηρεί την αραίωση και την αποδίδει σε πιθανή αντίδραση στην μεταγενέστερη αριστερή καλλιτεχνική πολιτική. Εστιάζει  στο λιγότερο γνωστό έργο του Μπρεχτ Αυτός που λέει ναι κι αυτός που λέει όχι. Άλλα έργα που παρουσιάζει και κρίνει είναι Οι σιδεράδες του σέρβου Μίλος Νικόλιτς και το Οκτώ τρόποι να πεις αντίο της ιαπωνοκαναδής συγγραφέως Μιέκο Ούτσι.  Είναι πολύ εμπεριστατωμένες παρουσιάσεις/κριτικές, γραμμένες σε απλό και εύληπτο ύφος, όπως είναι παραδοσιακά η ντιρεκτίβα για τη λαϊκή επιμόρφωση.

Θανάσης  Καραγιάννης

Το θέατρο για παιδιά και ενήλικες.
Ιστορικές, θεωρητικές και ιδεολογικές αναζητήσεις στο σχολικό, ερασιτεχνικό και επαγγελματικό θέατρο

εκδ. Κ.& Μ. Σταμούλη

Θεσσαλονίκη 2023, σελ. 768

Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε βιβλιοπαρουσιάσεις. Έχουν επιλεγεί θεατρολογικά συγγράμματα, από τα οποία δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα δύο βιβλία του Ρώτα για τη σχέση θεάτρου και γλώσσας, τα οποία όλοι ενίοτε συμβουλευόμαστε ακόμα. Είναι γραμμένες πολύ προσεκτικά και μετά λόγου γνώσεως, και πολλοί θεατρολόγοι τού είμαστε ευγνώμονες για τα άρθρα του που αφορούν τα βιβλία μας. 

Το τέταρτο κεφάλαιο περιέχει μερικές συνεντεύξεις από επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιούς. Ακολουθεί μια πανοραμική εξέταση του σύγχρονου ελεύθερου-επαγγελματικού θεάτρου για παιδιά την Ελλάδα από μια ομάδα καλλιτεχνών του, οι οποίοι απαντούν σε ένα πολύ ουσιαστικό ερωτηματολόγιο που τους δίνει ο Καραγιάννης, γνώστης πλέον του θέματος εν τω βάθει (2011) για τις βασικές κατευθύνσεις που έχει ή που θα έπρεπε να έχει το παιδικό θέατρο, την αισθητική του και τα προβλήματά του. Είναι εκτεταμένες και σαφέστατες, καθόσον οι συνεντευξιαζόμενοι είναι έμπειροι και ταλαντούχοι καλλιτέχνες του νεανικού θεάτρου, ορισμένοι από τους οποίους έχουν και ειδική εκπαίδευση και δικό τους θίασο. Μερικά ονόματα: Νίκος Δαφνής, Λάκης Κουρεντζής, Ανδρομάχη Μοντζολή, Μαίρη Ραζή, Σίμων Πάτροκλος και αρκετοί άλλοι.  Είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Σύγχρονη Εκπαίδευση και μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο οδηγό για όποιον θέλει να ασχοληθεί με το είδος, είτε επαγγελματικά είτε στο πλαίσιο των σχολικών θεατρικών και θεατροειδών δράσεων από τις οποίες η σημαντικότερη είναι οι σχολικές εορτές. Ακολουθεί μια συνέντευξη με τρεις φοιτήτριες του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου για τις πτυχιακές εργασίες τους που αφορούσαν τον ποιητή, πεζογράφο και δραματουργό Χάρη Σακελλαρίου. Η επόμενη είναι πιο ασυνήθιστη: είναι με τον τούρκο ηθοποιό και καραγκιοζοπαίχτη Ιμπραήμ Μπαρουλάι, μέσα στο πνεύμα της γενικής συμφιλίωσης και επικοινωνίας των λαών, όπου πληροφορούμαστε ενδιαφέροντα πράγματα για το θέατρο σκιών στην Τουρκία, από το οποίο, μην ξεχνάμε ότι προήλθε η ελληνική εκδοχή.  

Στα διαδοχικά ταξίδια του στην Πόλη συνάντησε και τον Αιμίλιο Κομβόπουλο, ερασιτέχνη ηθοποιό και σκηνοθέτη. Η συνέντευξη αυτή έχει δύο μέρη και συμπληρώνουμε γνώσεις για τη θεατρική ζωή στην Πόλη. Η ελληνική θεατρολογία έχει εστιάσει πολύ στο θέατρο των ελληνικών κοινοτήτων, ιδίως της Κωνσταντινούπολης, όπου η θεατρική ζωή ήταν και πιο εντατική, και ήδη υπάρχουν δύο διατριβές γι’ αυτήν: της Σταματοπούλου-Βασιλάκου για τον 19ο αι. και της Πεζοπούλου για την πρώτη εικοσαετία του 20ού. 

Το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο της ενότητας αυτής προφανώς δεν θα μπορούσε να μην αρχίζει με δύο άρθρα αφιερωμένα στον Βασίλη Ρώτα με σημειώσεις για το έργο του και χρονολόγιο της μακράς και γόνιμης ζωής του. Και πάλι ο Χάρης Σακελλαρίου και ένα έργο του, και μια σειρά άρθρων για το ελληνικό ερασιτεχνικό και σχολικό θέατρο της Κωνσταντινούπολης (τα περισσότερα είχαν αρχικά δημοσιευθεί στην εφ. «Ανατολή»), με υλικό που ο Καραγιάννης συνέλεξε στα πολλά ταξίδια του με τον σκοπό αυτόν. Τρία ακόμα άρθρα, ένα για τον θεατρικό όμιλο «Οι φίλοι της Τέχνης της Πόλης» και τον σκηνοθέτη-εμψυχωτή του δημοσιογράφο  Μιχάλη Βασιλειάδη και δύο για τον Νίκο Κατσαρό, αξιόλογο σκηνογράφο και ηθοποιό του πολίτικου ερασιτεχνικού θεάτρου. Παρουσιάζει ακόμα ένα θεατρικό έργο για παιδιά που είναι γραμμένο με στόχο να συμφιλιώσει παιδιά πολιτικών κρατουμένων με την οδυνηρή κατάστασή τους.

Το βιβλίο απευθύνεται στους ειδικούς πρωτίστως, αλλά και ευρύτερα είναι χρήσιμο στους εκπαιδευτικούς  που ασχολούνται με το θέατρο εντός των σχολικών αρμοδιοτήτων τους, και σε ερασιτέχνες του θεάτρου, που πλέον υπάρχουν παντού και έχουν πολύ αξιόλογες δράσεις. Το κείμενο, γραμμένο ωραία και απολύτως κατανοητά από τον έμπειρο συγγραφέα, ο οποίος γράφει με απλό ύφος και από ιδεολογία, έχει εντούτοις πλούσιο υλικό όπως είναι εμφανές από τα περιεχόμενα ακόμα αλλά και βαθύ στοχασμό και γνώση του αντικειμένου, στο οποίο εντρυφά τόσες δεκαετίες με αγάπη και αυτοθυσία θα έλεγα, καθόσον οι περισσότερες έρευνές μας, ακόμα και των πανεπιστημιακών, στον τομέα των ανθρωπιστικών γραμμάτων σπανίως βρίσκει επιχορήγηση και χρηματοδοτείται από τον ίδιο τον ερευνητή, ο οποίος αγαπάει τον ελληνικό πολιτισμό – πρόκειται για ένα είδος πατριωτισμού και η μόνη ικανοποίηση είναι αυτή της προσφοράς. Ευτυχώς που υπάρχουν εκδότες που εκτιμούν αυτή την προσφορά και συμβάλλουν και αυτοί εκδίδοντας τις μελέτες ιδίοις εξόδοις (όχι όλοι, ορισμένοι ζητούν και συμμετοχή του συγγραφέα) δίχως να αποβλέπουν σε κέρδος και θεωρούν καλή τύχη αν υπάρξει τουλάχιστον απόσβεση.