Κυριακή Πετράκου «Η εικόνα της γυναίκας στο νεοελληνικό θέατρο, από το κρητικό θέατρο έως σήμερα»

Η Κυριακή Πετράκου είναι Ομότιμη Καθηγήτρια Θεατρολογίας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.).

Έχει ένα πλούσιο διδακτικό έργο σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια ως διδάσκουσα Καθηγήτρια και ως εισηγήτρια σε επιμορφωτικά σεμινάρια και συνέδρια, καθώς και πλούσιο ερευνητικό και μελετητικό έργο. 

Η συγγραφική της δραστηριότητα είναι σημαντική και καθώς είναι ανήσυχη, ασίγαστη, χαλκέντερη και ευρηματική, το ένα βιβλίο της διαδέχεται το άλλο. Χωρίς καν να στεγνώσει η τυπογραφική μελάνη από την έκδοση του προηγούμενου βιβλίου, γεννιέται το επόμενο.

Η συγγραφική της παραγωγή είναι πλουσιότατη σε ποιότητα και έκταση. Θα ήθελα να παρουσιάσω μόνο τους τίτλους των προηγούμενων έργων της, ώστε ο θεατρόφιλος και φιλομαθής αναγνώστης να πάρει μια ιδέα γι’ αυτή:

ΜΕΛΕΤΕΣ:

Οι θεατρικοί διαγωνισμοί 1870-1925 (πρόκειται για τη διδακτορική της διατριβή), 

Ο Καζαντζάκης και το Θέατρο (μελέτη), 

Ο Θεοτοκάς του θεάτρου (μελέτη)

ΔΟΚΙΜΙΑ-ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ: 

Θεατρολογικά Miscellanea, 

Θεατρικές (σ)τάσεις και πορείες. 

«Η απήχηση του νεοελληνικού θεάτρου στο εξωτερικό. Μεταφράσεις – παραστάσεις»

Δεκαέξι θεατρολογικά μελετήματα, 

Σχήματα και εικόνες από τον ρομαντισμό στον μεταμοντερνισμό. Δεκαέξι μελετήματα για το νεοελληνικό θέατρο, 

Αφήγημα και αφηγήσεις. Έρευνα και ανάλυση στο νεοελληνικό θέατρο.

 ΜΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ (ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ):

(με τον Σάββα Γώγο) Λεξικό του αρχαίου θεάτρου. Όροι – έννοιες –πρόσωπα,  

(με την Αγνή Μουζενίδου) Ο Σικελιανός και το θέατρο (πρακτικά ημερίδας), 

(με τον Διονύση Ν. Μουσμούτη) «Ο Σταθάτειος διαγωνισμός της Εταιρείας Ελλήνων θεατρικών συγγραφέων» (δημοσιευμένο μελέτημα στο περ. «Παράβασις» και σε ανάτυπο). 

Σημειωτέον ότι τα άρθρα, τα δοκίμια και μελετήματά της τα οποία έχουν δει το φως της δημοσιότητας σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων ξεπερνούν τα εκατόν ογδόντα.

Η Κυριακή Πετράκου ετοιμάζει να εκδώσει και άλλα βιβλία με το νεανικό σφρίγος που τη διακρίνει, το οποίο φυσικά συνδυάζεται με την πολυμάθεια, την επιστημονική εμπειρία και την πνευματική ωριμότητά της.

Η παρούσα μελέτη της αποτελεί συμβολή στις γυναικείες σπουδές, γενικότερα και ειδικότερα εδώ σε ό,τι αφορά τη νεοελληνική δραματουργία και τη σκηνική της δημιουργική θεατρική απόδοση. 

ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ 

ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Εκδόσεις ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ, Αθήνα 2021, σχ. 0,24 Χ 0,17 εκατ., σελ. 504

Θεωρώ ότι η παρούσα μελέτη της έχει τα χαρακτηριστικά ενός πλήρους θεατρολογικού εγχειρήματος, όπου η συγγραφέας αποδεικνύει την ευρυμάθειά της σε πολλούς επιστημονικούς τομείς: Νεοελληνική Ιστορία και Ιστορία του Θεάτρου, Γυναικείες Σπουδές, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία, χωρίς να παραλείπει τις αναφορές της στην Αρθρογραφία και τη Βιβλιογραφία, που αφορούν το Θέατρο, ένα σημαντικό μέρος της ελληνικής και διεθνούς συγγραφικής δραστηριότητας. Οι σχεδόν 1000 παραπομπές/υποσημειώσεις, τις οποίες παραθέτει η συγγραφέας, βοηθούν τον αναγνώστη να διεκρινίσει κάποια ζητήματα που ανακύπτουν στα κείμενα, να ενημερωθεί για άλλα σχετικά με το θέμα βιβλία ή δημοσιεύματα, για παρόμοιας θεματογραφίας θεατρικά έργα, για άλλες παραστάσεις κ.ά.

Επιχειρεί με επιτυχία την ανάλυση πολλών θεατρικών έργων, όπου σκιαγραφεί από κάθε άποψη τη γυναικεία προσωπικότητα, με τις αρετές και τις αδυναμίες της, τη δράση και τη δραστηριότητά της στον οικογενειακό, κοινωνικό, επαγγελματικό και επιστημονικό στίβο. Παραθέτει δε, κατά σημεία, αποσπάσματα από το θεατρικό κείμενο για να στηρίξει τις απόψεις της, να τεκμηριώσει τις θέσεις της, δίνοντας συγχρόνως και δείγματα της θεατρικής γραφής του κάθε δραματουργού. 

Όλες οι κρίσεις που εκφράζει για θεατρικά έργα και δραματουργούς τεκμηριώνονται φιλολογικά, θεατρολογικά, κοινωνιολογικά με εκλαϊκευμένο επιστημονικό λόγο. Δεν παραλείπει δε τις αναφορές της στην ιστορική και πολιτική ατμόσφαιρα της κάθε εποχής, οπότε γράφτηκε το κάθε έργο και ανέβηκε η παράστασή του. Έχει την πεποίθηση ότι οι δημιουργοί και τα θεατρικά έργα τους δεν είναι ξεκομμένα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής τους, επηρεασμένα από την κοινωνικο-πολιτική κατάσταση που επικρατούσε, από τις δημιουργίες ομοτέχνων τους, από τη θεατρική κριτική και την όποια δοκιμιογραφία και αρθρογραφία τους στον τύπο. Οι συζητήσεις επί των θεμάτων γύρω από τα θεατρικά δρώμενα ήταν και είναι ακόμη έντονες, οι απόψεις ποικίλες και ενίοτε αντικρουόμενες, οι παραστάσεις διαδέχονταν η μία την άλλη έτσι, ώστε η θεατρική ζωή να εξυφαίνεται στα θεατρικά πάλκα, στα φιλολογικά σαλόνια, και να καταγράφεται παντοιοτρόπως στις σελίδες του ημερήσιου και περιοδικού τύπου και να τροφοδοτεί χτες και σήμερα και αύριο την έρευνα και μελέτη τους, μέσα από θεατρικά προγράμματα, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, πρακτικά διαγωνισμών, δημοσιευμένες θεατρικές κριτικές και από άλλο υλικό που διασώζεται σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία και βιβλιοθήκες.

Η Κυριακή Πετράκου, όπως σε όλα τα βιβλία της, έτσι και στο παρόν μας προσφέρει τεράστια ενημέρωση για ποικίλα ιστορικά, κυρίως, θέματα γύρω από το θέατρο, κείμενα «εμποτισμένα» με κρίση, ιδεολογία, προβληματισμούς, με στοιχεία αποκαλυπτικά και αρκούντως ενδιαφέροντα.

Και το βιβλίο τούτο ο αναγνώστης θα το απολαύσει, έστω και αν το διαβάσει αποσπασματικά είτε εξ ολοκλήρου. Θα τον συναρπάσουν οι αναλύσεις που η συγγραφέας επιχειρεί στους χαρακτήρες των ηρώων των θεατρικών έργων που μελετά.

Αντιγράφω δυο μικρά αποσπάσματα από το δοκίμιο «Μεταπολίτευση (αρχίζοντας λίγο πριν, μέσα στη δικτατορία: η γενιά του ’70)», τα οποία σαφώς και αποκαλύπτουν την ποιότητα της δουλειάς που έκανε η Πετράκου για τη συγγραφή της συγκεκριμένης εξαιρετικής μελέτης της:

«[…] Ο Καμπανέλλης κατάφερνε και μέσα στη δικτατορία των συνταγματαρχών να γράφει πολιτικό θέατρο και ο θίασος Καρέζη – Καζάκου να το ανεβάζει σε θρυλικές παραστάσεις, που κατόρθωναν να παρακάμπτουν τη λογοκρισία και τις διώξεις, παρ’ ότι τα αριστερά φρονήματα του συγγραφέα και των θιασαρχών ήταν γνωστά. Εξακολούθησε να αποτελεί ισχυρό παράγοντα του ελληνικού θεάτρου κερδίζοντας τον τίτλο του “πατριάρχη”, όχι μόνο γιατί η ηλικία τού προσέδιδε πλέον κάποια σεβασμιότητα, αλλά επειδή παρέμενε παραγωγικότατος, ενώ συνεχώς πειραματιζόταν με το περιεχόμενο και τη φόρμα δίνοντας έργα που πρόσφεραν έμπνευση και ιδέες στους επιγόνους του. […]

Το 1999 ανέβηκε στη Θεσσαλονίκη από το θέατρο Λύκη Βυθού μια παράσταση με τίτλο Στέλλα – ιστορίες ενός μαχαιριού, συντεθειμένη από αποσπάσματα γυναικείων ρόλων του Καμπανέλλη από έργα του που καλύπτουν ουσιαστικά όλη τη σταδιοδρομία του, με επικέντρωση στη γυναικεία ψυχολογία. Βασίλισσες, φτωχοκόρες, πλούσιες κόρες ή αστές σύζυγοι συναντιούνταν όλες στη δυστυχία της ερωτικής τους ζωής, ενώ η ομοιότητα όλων αυτών των χαρακτήρων υποστηρίχθηκε και από τον πανομοιότυπο λόγο τους. Ο Καμπανέλλης πιστεύει ότι η γυναίκα διαθέτει μεγάλη δύναμη, τις ίδιες ικανότητες με τον άντρα, ότι με την είσοδό της στην παραγωγή κέρδισε το μερίδιό της στη δημιουργία, αν και η οικογένεια είναι επίσης μια δημιουργία, και ότι ίσως το μέλλον αποκτήσει χάρη σ’ αυτή ένα διαφορετικό πρόσωπο. Αυτά τα δήλωσε σε συνέντευξή του στην υποφαινόμενη. […]»

Το βιβλίο της απαρτίζεται από έξι κεφάλαια, τα οποία έχουν ως σκοπό να μας ενημερώσουν σχεδόν για κάθε γυναίκα που ενυπάρχει, ζει και δραστηριοποιείται μέσα στα κείμενα της νεοελληνικής δραματουργίας του 19ου και του 20ού αιώνα. Βέβαια, το κάθε κεφάλαιο απαρτίζεται από υποκεφάλαια.

Για να δούμε τα περιεχόμενα του βιβλίου (κεφάλαια και υποκεφάλαια), ώστε να ενημερωθούμε για το ποια είναι η θεματογραφία που περιέχεται σ’ αυτό.

Πρόλογος: ποιες γυναίκες; 

Ένας πρόλογος της συγγραφέα λίαν κατατοπιστικός και εισαγωγικός για το τι διαβάσουμε στο κύριο σώμα του παρόντος πονήματος. Ακολουθούν τα κεφάλαια:

Α. Οι Κρητικιές (σ. 19-48)

Β. Οι Επτανήσιες (σ. 49-110)

Γ. Οι προεπαναστατικές, οι επαναστατικές και οι μη επαναστατικές (σ. 111-152)

Δ. Οι κλασικές, οι ρομαντικές, οι κλασικορομαντικές και άλλες του 19ου αιώνα (σ. 153-202)

Οι τραγικές

Οι δραματικές

Οι κωμικές

Ε. Η «νέα γυναίκα» και η λιγότερο νέα στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα (σ. 203-324)

Η νέα γυναίκα του αστικού χώρου

Και του παραδοσιακού

Στην κωμωδία

Οι επιθεωρησιακές

Έρωτας στον μεσοπόλεμο – Οι απελευθερωμένες 

Οι νέες γυναίκες σε εξέλιξη

Τα εργαζόμενα κορίτσια

Οι λαϊκές κοπέλες

Η «μοντέρνα» τραγωδία και το σπάνιο είδος της βυζαντινής κωμωδίας

Και πάλι οι σύγχρονες

Οι γυναίκες στη σύγχρονη κωμωδία

ΣΤ. Οι μεταπολεμικές και οι σύγχρονες (σ. 325-460)

Οι ποιητικές

Οι καθημερινές

Οι υπερβατικές

Οι κωμικές

Οι «παράλογες»

Οι επιθεωρησιακές

Μεταπολίτευση (αρχίζοντας λίγο πριν, μέσα στη δικτατορία: η γενιά του ’70)

Η μητέρα

Η αδελφή

Η κόρη

Η σύζυγος

Η ερωμένη

Η σύντροφος

Η πόρνη

Η φίλη

Η εργαζόμενη

Η καλλιτέχνις

Η μοναχική

Οι μεταμοντέρνες ή μάλλον τα γυναικεία θεατρικά πρόσωπα την εποχή του μεταμοντερνισμού

Οι λεσβίες

Είναι αυτονόητο ότι παραλείπεται από κάθε τίτλο κεφαλαίου το αντικείμενο της θεατρολογικής μελέτης: «γυναίκες».

Ακολουθεί το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο: Εν κατακλείδι (σ. 461-474) και έπονται:

Βιβλιογραφία (σ. 475-484)

Ευρετήριο ονομάτων (σ. 485-492)

Ευρετήριο έργων (σ. 493-500)

Ευρετήριο πραγμάτων και όρων (σ. 501-502)

Summary (σ. 503-504)

Θα ήθελα στο σημείο αυτό να εξάρω την πρακτική της συγγραφέα και του εκδότη ν’ αφιερώσουν αρκετές σελίδες του βιβλίου στα «Ευρετήρια», τα οποία είναι απαραίτητο και χρήσιμο να υπάρχουν σε όλες τις επιστημονικές μελέτες. Για διαφόρους λόγους τα «Ευρετήρια» απουσιάζουν από διάφορες επιστημονικές μελέτες τα τελευταία χρόνια και το φαινόμενο αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου, απαράδεκτο, διότι στερεί τη δυνατότητα σε πολλούς μελετητές να βρουν σε μια μελέτη ονόματα, έργα, θέματα, που τους απασχολούν ιδιαίτερα, αφού θα πρέπει να διαβάσουν 400, 500 ή 600 σελίδες και ίσως περισσότερες για να «ανακαλύψουν» κάποια πληροφορία, την οποία θα τους την έδινε, αν υπήρχε το κατάλληλο Ευρετήριο, αυτοστιγμεί. 

Στο βιβλίο δημοσιεύονται και 24 φωτογραφίες με πρόσωπα ή σκηνές από θεατρικές παραστάσεις, οι οποίες βοηθούν τον αναγνώστη να μάθει ακόμη περισσότερα για τα θεατρικά δρώμενα της νεοελληνικής παραγωγής και δραστηριότητας του επαγγελματικού θεάτρου στη χώρα μας.

Θα κλείσω αυτή τη σύντομη περιδιάβασή μου (τι να πρωτογράψει κανείς για την πλούσια θεματογραφία αυτού του βιβλίου, τις εξαιρετικές κριτικές αναλύσεις τής συγγραφέα, τις αμέτρητες πληροφορίες κ.ο.κ.) με το κείμενο του οπισθόφυλλου:

«Η μελέτη αυτή αφορά το δράμα πρωτίστως και σχεδόν αποκλειστικά. Η εικόνα της γυναίκας ως θεατρικού προσώπου έχει απασχολήσει τη συγγραφέα σε όλη τη διάρκεια της θεατρολογικής της πορείας.

Στην ιστορία του πολιτισμού η κοινωνική τάξη πραγμάτων υπήρξε πατριαρχική και οι γυναίκες όλων των τάξεων, σε όλους τους πολιτισμούς και όλες τις εποχές κατά κανόνα –πλην ειδικών εξαιρέσεων– βρίσκονταν σε υποδεέστερη θέση. Δεν είναι παράξενο ότι κάποιου είδους φεμινιστική διαμαρτυρία στο θέατρο συναντάται από καταβολής, π.χ. στη Μήδεια του Ευριπίδη. Συνεπώς, μια φεμινιστική και έμφυλη προοπτική στη σημερινή εποχή είναι αναπόφευκτη. Σε έναν βαθμό είναι αναπόφευκτη και στο ελληνικό θέατρο, αν ληφθεί υπόψη πως και αυτό αρχίζει με ένα γυναικείο όνομα και μια γυναικεία εξέγερση: Ερωφίλη του Γεωργίου (ή Τζώρτζη) Χορτάτση. Αν ο Χορτάτσης είναι ο πατέρας ή ο γενάρχης του νεοελληνικού θεάτρου, όπως συνηθίζεται να τον αποκαλούν, η Ερωφίλη είναι η μητέρα του. Η ιστορία των θεατρικών γυναικών περιέχει πολλές περιπτώσεις γυναικείας υποταγής όσο και εξέγερσης. Συχνά είναι κύριος άξονας και συχνότερα δευτερεύων. Εννοείται ότι εδώ έχουν επιλεγεί κυρίως έργα της πρώτης κατηγορίας. Οι συγγραφείς τους είναι σε μεγαλύτερο ποσοστό άντρες, πλην των τελευταίων δεκαετιών της σύγχρονης εποχής, οπότε το μήνυμα περιέχει στην καλύτερη περίπτωση μια μετρημένη προοδευτικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις όμως η εικόνα μιλάει από μόνη της, ερήμην τρόπο τινά του συγγραφέα. Αυτές τις εικόνες η συγγραφέας επιχειρεί να παρουσιάσει και να αναλύσει δια μέσου και στην πορεία της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, τόσο στη διαχρονία όσο και στη συγχρονία.»