Μιχάλης Χατζάκης – Πορεία και Σταθμοί του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών

Με τον Μιχάλη Χατζάκη γνωριστήκαμε στη Λαμία, καθώς είχε πάρει υπηρεσιακή μετάθεση από την Αθήνα, όπου υπηρετούσε έως τότε, ως καθηγητής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, καθώς και η σύζυγός του Χριστίνα Σταθοπούλου, επίσης καθηγήτρια (Φιλόλογος). Πολύ σύντομα γνωρίστηκε με λογοτέχνες, ζωγράφους, συναδέλφους του καθηγητές και άλλους Λαμιώτες, μπήκε στις παρέες τους, δημοσίευε στα έντυπα που εξέδιδαν κάποιοι απ’ αυτούς, γλεντούσε μαζί τους, ώσπου συγχρόνως, πολύ σύντομα άρχισε να συμμετέχει πιο ενεργά στα καλλιτεχνικά δρώμενα της πόλης. Ο φιλόλογος, ιστοριοδίφης και πολυγράφος συγγραφέας Δημ. Θ. Νάτσιος ήταν την εποχή εκείνη υπεύθυνος στο Τοπικό Ιστορικό Αρχείο Λαμίας, το οποίο στεγαζόταν σε ένα παλιό διώροφο σπίτι, στις αρχές της οδού Δυοβουνιώτου, πίσω από τον περίφημο ανδριάντα του ήρωα της Αλαμάνας, Θανάση Διάκου, που βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία από το 1903. 

Εκεί, στην αυλή του Ιστορικού Αρχείου, ο Χατζάκης έστησε τον μπερντέ του και ανέβαζε τα καλοκαίρια του 1980 και 1981 τις θεατρικές παραστάσεις του, με τις δικές του φιγούρες, με τον δικό του Καραγκιόζη, διότι ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης φιλοτεχνεί τον δικό του Καραγκιόζη, όπως έμαθα τότε από τον ίδιο, ίδιον μεν με τους άλλους Καραγκιόζηδες, διαφορετικό δε απ’ τους άλλους, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και την άποψη που διέθετε ο κάθε καλλιτέχνης. 

Ιστορικό Αρχείο Λαμίας (σχέδιο Κώστα Σκούρα, 1980)

Και αναφέρομαι στα πρώτα χρόνια  που διορίσθηκα ως δάσκαλος (1977), και υπηρέτησα σε  χωριά και κωμοπόλεις της Φθιώτιδας, μέχρι το 1983. Πολλά έμαθα από τη σημαντική αυτή φυσιογνωμία, τον φίλο μέχρι σήμερα, Μιχάλη, για τον μαγικό κόσμο των σκιών, για τους ήρωές του, για τις φιγούρες και τον μπερντέ, για την ιστορία του ελληνικού θεάτρου σκιών, την παράδοση, τις παραστάσεις, το φώς και τον ήχο, για τις δράσεις και όλα τα αντικείμενα των καραγκιοζοπαιχτών, που χρησιμοποιούν πίσω από το φωτισμένο πανί, για τις ικανότητές τους όσον αφορά τη συνεχή και επίπονη εναλλαγή των φωνών τους, δηλ. για τη σπάνια υποκριτική τους ικανότητα, για τον αγώνα τους να κινούν περίτεχνα τις φιγούρες και να ζωντανεύουν τους ήρωές τους και για τόσα άλλα…

Ο Μιχάλης Χατζάκης ήταν και είναι μεγάλος καραγκιοζοπαίχτης και φιγουροποιός, καθώς και ιστορικός ερευνητής και μελετητής του ελληνικού θεάτρου σκιών (αλλά, και του διεθνούς θεάτρου σκιών), πολυγραφότατος συγγραφέας, σημαντικός δραματουργός, μαθητής δυο πολύ σπουδαίων μορφών του χώρου: του Δημήτρη Μόλλα (Παπούλια) (1917-1987) (γιος του μεγάλου καραγκιοζοπαίχτη Αντώνη Παπούλια ή Μόλλα, 1871-1948) και του Γιώργου Χαρίδημου (Χαρίτου) (1924-1996) (γιος του περίφημου καραγκιοζοπαίχτη Χρήστου Χαρίδημου, 1895-1970), οι οποίοι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν χωρίς υπερβολή ως γίγαντες του Θεάτρου Σκιών και «τον καθοδήγησαν στον άφθαρτο κόσμο των σκιών», όπως γράφει ο ίδιος ο Χατζάκης, στην αφιέρωση του βιβλίου (σελ. 5). Βέβαια, αρχικά μαθήτευσε στον καραγκιοζοπαίχτη Γιώργο Κουτσούρη. Αυτός του πρωτογνώρισε τον «Καραγκιόζη», και από τότε άρχισε η πορεία του στον «μαγικό» χώρο του Θεάτρου και του φωτεινού πανιού με τις ονειρικές σκιές.

Καθώς λοιπόν ο Μιχάλης ίδρυσε (1982) στη Λαμία το μοναδικό στην Ελλάδα χειμερινό Ελληνικό Θέατρο Σκιών Λαμίας, στην οδό Αινιάνων, και το λειτούργησε μέχρι το 1997, απέναντι από το σπίτι που νοίκιαζαν τότε, αυτός, η σύζυγός του και τα δυο τους παιδιά, προσκαλούσε και ανέβαζαν παραστάσεις στη Λαμία οι δυο παραπάνω σπουδαίοι δάσκαλοί του, που τους αγαπούσε, τους τιμούσε και αυτοί βέβαια ανταποκρίνονταν με αγάπη και τον τιμούσαν ανάλογα. Εκεί, στις ηρωικές παραστάσεις που ανέβαζε, συμμετείχε και ορχήστρα λαϊκών μουσικών και τραγουδιστών, και με συγκίνηση αναφέρω, σε κάποιες απ’ αυτές, τη συμμετοχή ως τραγουδιστή και του αείμνηστου πατέρα μου, Νίκου Καραγιάννη (1922-2010). 

Το Ελληνικό Θέατρο Σκιών Λαμίας (1982)

Η μετέπειτα υπηρεσιακή, επαγγελματική και καλλιτεχνική διαδρομή του Χατζάκη είναι σημαντική και ενδιαφέρουσα. Έδωσε περισσότερες από 3.000 παραστάσεις στη Λαμία, κυρίως, στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε διάφορα χωριά και πόλεις, εξέδωσε βιβλία, πραγματοποίησε  διαλέξεις, δίδαξε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, στα ΠΕΚ Λαμίας, Χαλκίδας και Καρπενησίου, στη Δραματική Σχολή του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Ρούμελης, για 20 χρόνια στα πανεπιστήμια Θεσσαλίας (στο Βόλο, στο Τμήμα Προσχολικής Αγωγής), Θεσσαλονίκης (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, στα Τμήματα Θεατρικών Σπουδών και Προσχολικής Αγωγής) και Μακεδονίας (στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών), δημιούργησε ένα αξιοθαύμαστο ιστορικό αρχείο, από πολλές παλιές φιγούρες, θεατρικά προγράμματα και αφίσες κ.ο.κ.  

Η μεγάλη ατυχία, που βρήκε τον Μιχάλη Χατζάκη ήταν η απώλεια μεγάλου μέρους του Αρχείου του από φθινοπωρινή πλημμύρα στο σπίτι του, στο χωριό Αλεπόσπιτα, κοντά στη Λαμία, τον Οκτώβριο του 2020 (κοίτα βίντεο και πλούσιο φωτογραφικό υλικό εδώ).

Κατά τη γνώμη μου, επιβάλλεται να γίνει στη Λαμία ένα Μουσείο Θεάτρου Σκιών με την επωνυμία «ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΚΙΩΝ ΛΑΜΙΑΣ “ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ”», το οποίο θα στεγάσει κυρίως το Αρχείο του. Αυτό πρέπει να το απαιτήσουν όλοι οι Λαμιώτες και οι Λαμιώτισσες, στις επερχόμενες εκλογές, ώστε να αντιληφθούν ποιο πολιτικό κόμμα ενδιαφέρεται ουσιαστικά για τις τέχνες και κυρίως το Θέατρο Σκιών, γιατί ο Μιχάλης Χατζάκης έχει τιμήσει τη Λαμία με την καλλιτεχνική προσφορά του εδώ και μισό, σχεδόν, αιώνα, συνέβαλε στη διαμόρφωση του Πολιτισμού της πόλης, στη θεατρική αγωγή παιδιών και ενήλικων, με τις παραστάσεις του στο Ελληνικό Θέατρο Σκιών Λαμίας και όχι μόνο, με τις 21δημοσιευμένες μελέτες του και τα 42 θεατρικά έργα του (4 επικά δράματα, 5 μύθοι-θρύλοι-παραδόσεις, 4 θεατρικές διασκευές, 25 παραμυθοδράματα, 4 κωμωδίες), με τα 6 βιβλία του, τα CD και DVD του (7 παραμυθοδράματα, χωρίς τον Καραγκιόζη, 5 παραμυθοδράματα με τον Καραγκιόζη, 9 ηρωικά, 20 κωμωδίες και 4 λαογραφικά. Επίσης, 16 ωριαίες εκπομπές με τίτλο «Ένας Έλληνας χωρίς παπούτσια», στον τηλεοπτικό σταθμό STAR TV της Στερεάς Ελλάδας) κ.ά..

Το τελευταίο βιβλίο του Πορεία και Σταθμοί του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών, έχει ως υπότιτλο: Ο Καραγκιόζης, πότε ως Θερσίτης, Αίσωπος και Διογένης, πότε ως παντομίμος, Πτωχοπρόδρομος και Τσοπανάκος, ακολουθεί ξυπόλυτος τη ρωμιοσύνη στο αιώνιο και δύσβατο ταξίδι της.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ
ΠΟΡΕΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ

Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, Θεσσαλονίκη 2022,
σχ. 0,29 Χ 0,21 εκατ., σελ. 284

Πρόκειται για ένα πολυδύναμο εργαλείο γνώσης (μια μικρή, αλλά μεστή εγκυκλοπαίδεια) της Ιστορίας του Ελληνικού –και όχι μόνο– Θεάτρου Σκιών, των πρωταγωνιστών του και της καλλιτεχνικής δραστηριότητάς τους, της Ιστορίας της Αισθητικής στο Θέατρο Σκιών, αλλά και της Κοινωνιολογίας του πολιτισμού μας γενικότερα. Ο λόγος για ένα βιβλίο προβληματισμού: κοινωνικού, πολιτικού, φιλοσοφικού και αισθητικού, ένα βιβλίο διδαχής σε πολλαπλά επίπεδα, ακόμη και αυτογνωσίας.

Στο βιβλίο περιέχονται πολλές καραγκιοζίστικες φιγούρες, παλιότερες και νεότερες, αλλά και αφίσες, πραγματικά κομψοτεχνήματα, έργα υψηλής τέχνης και αισθητικής. 

Κάποιες φιγούρες και οι περισσότερες αφίσες είναι δημιουργίες τού επίσης καλλιτέχνη Γιώργου Χατζάκη, γιου του Μιχάλη, ο οποίος αποδείχτηκε άξιος συνεχιστής της τέχνης του πατέρα του στον εικαστικό τομέα.

Αφίσα του Γιώργου Χατζάκη

Ο Καραγκιόζης στη ζούγκλα (Σχέδιο: Γιώργος Χατζάκης)

Ανέφερα, παραπάνω, ότι το βιβλίο αυτό αποτελεί μια μικρή εγκυκλοπαίδεια και αυτό αποδεικνύεται αν διαβάσει κάποιος τα Περιεχόμενά του. Τα παραθέτω για να πειστεί ο αναγνώστης για τον πλούτο και την ποικιλία θεμάτων που επεξεργάζεται ο μελετητής Χατζάκης. Τι καλύτερο για τους δασκάλους πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης να προμηθευτούν το βιβλίο, να το μελετήσουν, να το βάλουν, εκτός από την προσωπική τους βιβλιοθήκη, και στη σχολική βιβλιοθήκη και να το διδάξουν στους μαθητές τους, αν πιστεύουν φυσικά στην αξία της Ελληνικής Ιστορίας και Παράδοσης, στην αξία της Τέχνης και του Θεάτρου Σκιών, στην αξία της Αισθητικής για τη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς, που πρώτιστα και κύρια διαπαιδαγωγείται από πολλά ξενόφερτα αναγνώσματα και θεάματα, σκουπίδια του αμερικάνικου πολιτιστικού ιμπεριαλισμού.

Ένα παιδαγωγικό βιβλίο ιστορικής και αισθητικής αξίας, που πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία και στα πανεπιστήμια!

Το βιβλίο χωρίζεται σε 4 ΜΕΡΗ:

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ

Α. Το θέατρο σκιών στην Ασία (Κίνα, Ινδία, Ιάβα) σελ. 19-23

Β. Το θέατρο σκιών στη Μεσόγειο (Αίγυπτος, Οθωμανικό θέατρο), σελ. 24-32

Γ. Το ελληνικό θέατρο σκιών, σελ. 33-52

1.Η σκιά ως στοιχείο έκφρασης και πολιτισμού

α.Η σκιά ως θρησκευτική έκφραση

β.Η σκιά ως φιλοσοφική έκφραση

γ.Η σκιά ως εικαστική έκφραση

2.Αρχαία τραγωδία και θέατρο σκιών

α. Η παρουσία του εξάγγελου ή ευριπίδειου προλόγου

β. Ο χορός στην ευριπίδεια τραγωδία και στο θέατρο σκιών

γ. Εξωτερικά δρώμενα

δ. Από μηχανής θεός

ε. Ο υποκριτικός ρόλος της γυναίκας στην αρχαία τραγωδία και στο θέατρο σκιών

στ. Η κίνηση και ο λόγος

ζ. Τα σκηνικά

η. Ο διάλογος

θ. Η κάθαρση

3.Μιμικό θέατρο και ελληνικό θέατρο

α. Ο κοινωνικός χώρος του μιμικού θεάτρου

β. Οι τύποι στο μιμικό θέατρο

γ. Το περιεχόμενο της θεματολογίας του   

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ, σελ. 53-150

Κεφάλαιο Πρώτο

Η απαρχή του ελληνικού θεάτρου σκιών

1.Το ηπειρώτικο θέατρο σκιών

2.Ο Καραγκιόζ μπερντές

3.Ο μύθος του Γιάννη Μπράχαλη και οι γραπτές μαρτυρίες

4.Η αναβάπτιση του ελληνικού θεάτρου σκιών

5.Δημήτρης Σαρντούνης ή Μίμαρος (1859-1912)

6.Αντώνης Μόλλας (Παπούλιας) (1878-1948)

Κεφάλαιο Δεύτερο

Οι βασικότεροι χαρακτήρες του ελληνικού θεάτρου σκιών

1.Καραγκιόζης
Ιστορικά στοιχεία
Το ήθος του Καραγκιόζη
2.Χατζηαβάτης
Ιστορικά στοιχεία
Το ήθος του Χατζηαβάτη
Η σκηνική του παρουσία
3.Μπαρμπαγιώργος
Ιστορικά στοιχεία
Ο καβγάς
Το ήθος του Μπαρμπαγιώργου
Σκηνική παρουσία
4.Βεληγκέκας

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΤΡΕΙΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ, σελ. 151-264

1.«Ο Κατσαντώνης». Ηρωικό δράμα του Αντώνη Μόλλα
2.«Ο Καραγκιόζης Φούρναρης». Κωμωδία του Γιώργου Χαρίδημου
3.«Ο Διγενής κι ο Δράκοντας». Παραμυθόδραμα του Μιχάλη Χατζάκη

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΡΙΩΝ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΟΠΑΙΧΤΩΝ, σελ. 265-278

1. Δημήτρης Μόλλας (Παπούλιας) (1917-1987)
2. Γιώργος Χαρίδημος (Χαρίτος) (1924-1996)
3. Μιχάλης Χατζάκης (1945-)

Στο τέλος του βιβλίου ο συγγραφέας καταθέτει για τους μελετητές και ερευνητές, αλλά και για κάθε θεατρόφιλο και φιλομαθή, πλούσια ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (88 βιβλίων), την οποία συμβουλεύτηκε για τη συγγραφή της παρούσας μελέτης του, εκτός βέβαια από την παράθεση 257 χρήσιμων  υποσημειώσεων, υποσελίδια, με περαιτέρω διαφωτιστικές συμπληρωματικές πληροφορίες.

Είναι πολύ καλή η ιδέα του συγγραφέα και του εκδότη να χρησιμοποιήσουν μεγαλύτερες από τις συνηθισμένες διαστάσεις των βιβλίων, ώστε να αποτυπωθούν ευκρινέστερα οι 39 ολοσέλιδες και οι πολύ περισσότερες από 137 μικρότερες ασπρόμαυρες (σκαλιστές) ή έγχρωμες φιγούρες, φωτογραφίες, σχέδια, χαρακτικά, πίνακες ζωγραφικής, προσωπογραφίες κ.ά., αλλά και οι 17  ασπρόμαυρες (σκαλιστές) ή έγχρωμες αφίσες και αφισέτες του βιβλίου.  

Ο Μιχάλης Χατζάκης απ’ ότι με πληροφόρησε, ετοιμάζει δύο ακόμη βιβλία. Για το ένα από τα δύο, με τίτλο: «Τα “ηρωικά” στο ελληνικό θέατρο σκιών» μου εξήγησε τα εξής:

«Τα “ηρωικά” στο ελληνικό θέατρο σκιών δεν αποτέλεσαν απλά ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Διαμόρφωσαν ριζικά και καθοριστικά τη μορφή και το περιεχόμενό του. Αυτά μετέπλασαν τον καραγκιοζοπαίχτη από τεχνίτη σε δημιουργό και του ψιθύρισαν την έννοια της υπέρβασης. Αυτά συνέτειναν στα μόνιμα μαντράκια, του τριπλασίασαν το μέγεθος της σκηνής και τον καταξίωσαν ως καλλιτέχνη. Η κλεφτουριά και το ’21 μέσα από την ονειρική διάσταση της σκιάς συνέδεσαν και πάλι την παράδοση με την αισχύλεια φλέβα του ελληνισμού.»

Ένα βιβλίο, που πρέπει να φτάσει στα χέρια κάθε Έλληνα – και αν μεταφραστεί – στα χέρια κάθε ξένου, δασκάλου και καθηγητή, γονιού, παιδιών και μαθητών, αλλά και σε κάθε βιβλιοθήκη.

Δεν εκδίδονται κάθε μέρα τέτοια βιβλία!