“Ο Μηχανικός Μένι” – Φιλοσοφία και επιστημονική φαντασία, σε ένα εξαιρετικό βιβλίο

Το βιβλίο του Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ Ο Μηχανικός Μένι εντάσσεται τυπικά στο είδος της επιστημονικής φαντασίας και εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Σοβιετική Ένωση του 1929. Στην εποχή του, ο Μηχανικός Μένι γνώρισε μεγάλη επιτυχία ενσωματώνοντας δραστικά τις απόψεις του Μπογκντάνοφ για την αναγκαιότητα της καλλιέργειας μιας προλεταριακής κουλτούρας στις μάζες, κατά το στάδιο μετάβασης στο σοσιαλισμό. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο που συνδυάζει άρτια στοιχεία επιστημονικής φαντασίας, με φιλοσοφικές αναζητήσεις για το πέρασμα της ανθρωπότητας στο σοσιαλισμό.

Το βιβλίο Ο Μηχανικός Μένι αποτελεί ένα από τα πρώτα κείμενα, που η σοσιαλιστική κοινωνία του πλανήτη Άρη εισάγει στην ανθρωπότητα, προκειμένου η επαφή των δύο πολιτισμών να γίνει ήπια και σταδιακά. Ωστόσο, Ο Μηχανικός Μένι δεν είναι το αντίστοιχο κομμουνιστικό μανιφέστο του Άρη, αλλά ένα ιστορικό-φιλοσοφικό δοκίμιο των Αρειανών που περιγράφει τη μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, μέσα από τη ζωή και την ιστορία του μηχανικού Μένι.

Ο Άρης, στο βιβλίο του Μπογκντάνοφ, περιγράφεται με επιστημονικά δεδομένα της εποχής, διανθισμένα με στοιχεία φαντασίας. Είναι παλαιότερος πλανήτης από τη Γη, γεγονός που εξηγεί την έλλειψη νερού στην επιφάνειά του. Επί πολλά εκατομμύρια χρόνια το μεγαλύτερο μέρος του νερού των ωκεανών του πλανήτη διείσδυε στο βάθος του φλοιού του και οι θάλασσες του Άρη ήταν μικρότερες και πολύ πιο ρηχές από της Γης. Η ξηρά του Άρη αποτελούσε μια ενιαία ήπειρο διάσπαρτη από μικρές κλειστές θάλασσες. Καθώς το περιβάλλον του Άρη ήταν πολύ πιο εχθρικό για τη ζωή, η βία των συγκρούσεων δεν ήταν τόσο εκτεταμένη και μαζική, όσο στην περίπτωση της Γης. Αυτό το ευρηματικό στοιχείο που εντάσσει στο έργο του, ο Μπογκντάνοφ ανοίγει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση για το κατά πόσο, η πάλη των τάξεων καθορίζεται στην ένταση και την έκτασή της από τη γεωμορφολογία και το κλίμα. Σε κάθε περίπτωση, και στον Άρη του Μπογκντάνοφ, η ανθρώπινη κοινωνία πέρασε από τη φεουδαρχία στην κυριαρχία του κεφαλαίου και μέσω αυτής προς την ενοποίηση της εργασίας και το σοσιαλισμό.

Επίκεντρο στην ιστορία του Άρη και κατ’ επέκταση και στο βιβλίο του Μπογκντάνοφ αποτελούν τα λεγόμενα “Μεγάλα Έργα” και φυσικά ο εμπνευστής τους, μηχανικός Μένι. Πρόκειται για έναν ιδιοφυή μηχανικό, καταγόμενο από μια παλιά φεουδαρχική οικογένεια του Άρη, ο οποίος οργανώνει και αναλαμβάνει την υλοποίηση μιας σειράς γεω-μορφοποιητικών έργων, στη λογική του terra forming, με τα οποία, ο Άρης θα στρέψει τη ροή των θαλασσών του, προς τις αχανείς του ερήμους, οι οποίες θα διαμορφωθούν σταδιακά σε σιτοβολώνες. Η περάτωση των Μεγάλων Έργων, μας λέει ο Μπογκντάνοφ έδωσε το κόκκινο χρώμα του στον Άρη, καθώς αυτός γέμισε με βλάστηση, της οποίας τα φύλλα είναι κόκκινα και όχι στο γνωστό γήινο πράσινο. Έτσι, καθώς οι πρώτοι γήινοι αστρονόμοι παρατηρούσαν τον Άρη πίστευαν ότι το κόκκινο χρώμα του προερχόταν από ακατοίκητες ερήμους, ενώ στην πραγματικότητα ο πλανήτης έσφυζε από ζωή.

O μηχανικός Μένι, άνθρωπος με βαθιά την αίσθηση του καθήκοντος και του δικαίου ξεκινά τα Μεγάλα Έργα, αντιλαμβανόμενος σταδιακά την άγρια εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από τα τραστ του πλανήτη και καταλήγοντας στη φυλακή, αφού δολοφονήσει τον άνθρωπο που προσπαθεί να τον εμπλέξει στη σχεδιαζόμενη επίθεση των καπιταλιστών στα εργατικά συνδικάτα. Ακολουθεί μια περίοδος πολιτικής κρίσης και όξυνσης των ταξικών συγκρούσεων, η οποία ωστόσο δεν κυοφορεί τη σοσιαλιστική επανάσταση στον Άρη. Τη συνέχεια των Μεγάλων Έργων θα αναλάβει ο μηχανικός Νέτι, σοσιαλιστής επιστήμονας, που σε συνεργασία με το Μένι θα ολοκληρώσει τα έργα. Παράλληλα, η αναδιοργάνωση των εργατικών ενώσεων και η άνδρωση του ταξικού κινήματος θα επιφέρει τελικά την επανάσταση και το σοσιαλισμό στον Άρη.

Μέσα στις σελίδες του βιβλίου του, ο Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ διαπραγματεύεται ιδιαίτερα ενδιαφέροντα φιλοσοφικά και πολιτικά ζητήματα. Ασκεί οξυδερκή κριτική στην καπιταλιστική επιστήμη, χαρακτηρίζοντάς την ως ισχυρή μεν, διασπασμένη δε, με αποτέλεσμα ένας σημαντικός όγκος των δυνάμεών της να ξοδεύεται χωρίς αποτέλεσμα. Πρόκειται για μια ευθεία σύνδεση με τη σύγχρονη καπιταλιστική επιστήμη του σήμερα, με ορατά τα ίδια χαρακτηριστικά 90 χρόνια μετά. Οι δεκάδες κλάδοι της καπιταλιστικής επιστήμης, συνεχίζει ο Μπογκντάνοφ συνεχίζουν σαν κάτι το νέο, διαμορφώνοντας τη δική τους γλώσσα, προνόμιο των μυημένων και εμπόδιο για όλους τους υπόλοιπους. Η πρόταση του Μπογκντάνοφ είναι προφανώς, η σοσιαλιστική επιστήμη, πιο απλή και πιο “καλοχτισμένη” και φυσικά αποτελεσματικότερη, καθώς πηγή της είναι η ενοποιημένη εργασία. Για την τελευταία, ο Μπογκντάνοφ διακρίνει ανάμεσα στη φαινομενική ενότητα της εργασίας, όπως τη δίνει ο καπιταλισμός, ήτοι την ψευδεπίγραφη σχέση εργοδότη- εργαζομένου, η οποία αποκόπτει τον εργάτη από την αντιστοιχία όλων των πτυχών της ανθρώπινης ζωής, με το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Πραγματική ενότητα της εργασίας, συνεχίζει ο Μπογκντάνοφ μπορεί να υπάρξει μόνο στο σοσιαλισμό, όπου η εργασία και η έρευνα εξελίσσονται μαζί μέσα από την αδιάσπαστη σχέση των μελών της κοινωνία, μεταξύ τους.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον και επίκαιρο ζήτημα που θέτει Ο Μηχανικός Μένι είναι αυτό της εργατικής τάξης, χωρίς ταξική συνείδηση και των πρωτοπόρων μεν, μειοψηφούντων εργατικών ενώσεων. Έχει, διερωτάται ο μηχανικός Μένι, δικαίωμα μια πρωτοπόρα εργατική ένωση, που όμως συγκεντρώνει τη μειοψηφία των εργατών, να θεωρεί τον εαυτό της ως εκπρόσωπό τους; Καθώς η εργατική τάξη δεν είναι ένα απλό σύνολο ανθρώπων, αλλά εργαζομένων που βρίσκονται μαζί στη δουλειά. Έτσι η ίδια η έννοια του εργάτη ή του εργαζομένου δεν έχει νόημα χωρίς τον καταμερισμό της εργασίας και την ίδια την εργασία ως παραγωγική διαδικασία. Με τα λόγια του σοσιαλιστή μηχανικού Νέτι: “Η συνειδητή μειοψηφία δεν είναι εκπρόσωπος της μη συνειδητής πλειοψηφίας, αλλά του συνόλου, δηλαδή εκπρόσωπος της τάξης. Ακριβώς όπως ο άνθρωπος δεν είναι συνολικά εκπρόσωπος των άλλων εμβίων όντων του πλανήτη, αλλά είναι στο ύψιστο βαθμό εκπρόσωπος της ζωής σε αυτόν”.

Σε άλλο ενδιαφέρον σημείο του βιβλίου, ο Μπογκντάνοφ διαπραγματεύεται τη διερεύνηση της πρωτεύουσας σχέσης ανάμεσα στην επιστημονική ιδέα και στην ενωμένη εργασία. Καταλήγει στη θέση ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν καθαρά θεωρητικές ιδέες αλλά αυτές που φαίνονται ως τέτοιες δεν είναι παρά γενικότερες ή ευρύτερες από τις υπόλοιπες. Με άλλα λόγια, κάθε θεωρητική ιδέα, νόμος ή κανόνας δεν αποτελεί παρά την ένωση όλων των ανθρώπινων προσπαθειών, δηλαδή της ενωμένης εργασίας. Άλλες φορές, η ένωση της εργασίας οδηγεί στην επίτευξη του στόχου της ιδέας, την απόδειξη ή τη θεμελίωσή της και τότε παράγεται η “αλήθεια”. Αντιθέτως, η ένωση της εργασίας μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια της προσπάθειας και την καταστροφή και τότε αποτελεί “σύγχυση”.

Τέλος, ο Μπογκντάνοφ επιχειρεί μια ενδιαφέρουσα “ψηλάφηση” του κομμουνιστικού μέλλοντος της ανθρωπότητας, η οποία πια έχει κατοικήσει σε μεγάλο μέρος του γαλαξία. Προφανώς, η πάλη των τάξεων έχει ολοκληρωτικά εξαλειφθεί, όμως ποιοι μπορεί να είναι οι παράγοντες εξέλιξης αυτής της κοινωνίας; Βασισμένος στη θέση του Μαρξ για την επίλυση της αντίθεσης ανθρώπου και φύσης, ο Μπογκντάνοφ δίνει μια δική του προσέγγιση στο ζήτημα. Στην κομμουνιστική κοινωνία της ανθρωπότητας του γαλαξία, που το όριο της ανθρώπινης ζωής έχει διαρρηχθεί, ο Φρίντε, ένας πραγματικός uomo universale, φιλόσοφος, γλύπτης, ζωγράφος και λογοτέχνης αναρωτιέται εάν ο περιορισμένος αριθμός νευρώνων του ανθρώπινου εγκεφάλου δημιουργεί ένα πεπερασμένο πλήθος ιδεών και σκέψεων που ο άνθρωπος μπορεί να κάνει. Με άλλα λόγια, αν η ίδια η υλική αντικειμενικότητα του ανθρώπου περιορίζει την πνευματική του εξέλιξη. Μήπως η υλικότητα του ανθρώπου και η αιώνια ζωή του, τον καθιστούν σταδιακά όλο και πιο μόνο; Μήπως τώρα που ο άνθρωπος έγινε τελικά θεός, θα ζήσει την αέναη μοναξιά του κυρίαρχου όντος του σύμπαντος;

Θα βρείτε το Μηχανικό Μένι, από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.