Φταίνε οι διαδηλώσεις για τη διασπορά του ιού;

Τις τελευταίες μέρες γίνεται μεγάλη κουβέντα για το ζήτημα των διαδηλώσεων, της συνεισφοράς τους στη μετάδοση του ιού και κατ’ επέκταση στην εξέλιξη της πανδημίας. Ορισμένοι επιστήμονες υγείας αλλά κυρίως δημοσιογράφοι, ΜΜΕ και κυβέρνηση (πολλές φορές και με το σιγοντάρισμα της αντιπολίτευσης) καταδικάζουν, με απόλυτο τρόπο, τις διαδηλώσεις ως βασική αιτία μετάδοσης του ιού. Δεν είναι φυσικά κάτι καινούριο. Τα ίδια επιχειρήματα ακούσαμε και πέρυσι την Πρωτομαγιά, το καλοκαίρι με τις διαδηλώσεις απέναντι στο νόμο Χρυσοχοΐδη, το φθινόπωρο με τις κινητοποιήσεις των μαθητών, την ημέρα της επετείου για το Πολυτεχνείο αλλά και στις πρόσφατες κινητοποιήσεις των φοιτητών και ολόκληρης της εκπαιδευτικής κοινότητας απέναντι στο νόμο Κεραμέως. Η αλήθεια είναι όμως, ότι τις τελευταίες μέρες με αφορμή τις μεγάλες κινητοποιήσεις του Λαού μας απέναντι στην κρατική καταστολή αλλά και απέναντι στη δραματική κατάσταση που βιώνει το ΕΣΥ, τα επιχειρήματα επανέρχονται με φόρα. Είναι σαφές ότι η κυβέρνηση επιχειρεί για μία ακόμη φορά να μεταθέσει τις δικές της κρατικές ευθύνες για την πλήρη αποτυχία της διαχείρισης στο Λαό. Το κλασικό, πλέον, αφήγημα της «ατομικής ευθύνης».

Είναι γνωστό και επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι βασικός παράγοντας μετάδοσης του ιού είναι τα σταγονίδια που μεταφέρονται μέσω της επαφής με ασθενή ο οποίος βήχει, φτερνίζεται, μιλάει ή αναπνέει σε κοντινή απόσταση. Επίσης, ο ιός κυκλοφόρησε γρήγορα λόγω της ικανότητας να μεταδίδεται από ασυμπτωματικούς φορείς. Με βάση τα παραπάνω, έχουν δοθεί από την επιστημονική κοινότητα οδηγίες ατομικής προστασίας. Τέτοιες είναι η χρήση μάσκας, η ατομική υγιεινή και η λεγόμενη κοινωνική αποστασιοποίηση, δηλαδή η προληπτική διατήρηση απόστασης από άλλους ανθρώπους. Φαντάζει επομένως λογικό μια διαδήλωση η οποία εξ ορισμού φέρνει αρκετούς ανθρώπους σε κοντινή απόσταση (παρόλο που γίνεται με κάθε δυνατή μέριμνα στις παραπάνω οδηγίες), να θεωρείται ότι συμβάλλει στη διάδοση του ιού. Είναι φυσικά επίσης γνωστό, ότι οι συγκεντρώσεις σε εξωτερικούς χώρους θεωρούνται από τις δραστηριότητες χαμηλού κινδύνου, ενώ υψηλού ρίσκου είναι αυτές στους εσωτερικούς χώρους. Επίσης λογικό είναι από την άλλη, οι μερικές δεκάδες διαδηλώσεις μερικών χιλιάδων ανθρώπων τη φορά, που λαμβάνουν χώρα σε λίγο χρόνο, να μην μπορούν να θεωρούνται ότι έχουν την ίδια συμβολή στη μετάδοση του ιού με την καθημερινή αλληλεπίδραση εκατομμυρίων ανθρώπων σε κλειστούς χώρους όπως τα ΜΜΜ, οι μεγάλοι χώροι εργασίας, τα σχολεία, τα καταστήματα κ.α. Δεν φαίνεται κανείς να ασχολείται, όμως, με αυτές τις εκατομμύρια επαφές της καθημερινότητας και οι λόγοι είναι προφανείς.

Ακόμα πιο σημαντικός παράγοντας είναι αυτός της δυναμικής της κοινωνικής συμπεριφοράς. Οι κοινωνίες δεν λειτουργούν με τη συνέπεια που ένα μαθηματικό μοντέλο προσπαθεί να τις προσομοιώσει. Οι άνθρωποι δεν κινούνται πάντα με σταθερότητα στο χώρο, αλλά επηρεάζονται από τις συμπεριφορές άλλων. Κυρίως, τα τμήματα του πληθυσμού που είναι τα πιο ορατά (όπως ένα πλήθος που διαδηλώνει) δεν είναι πάντοτε ο κυρίαρχος παράγοντας για τη μελέτη ενός φαινομένου. Τα παραπάνω έρχεται να μελετήσει μια έρευνα που έπεσε στην αντίληψή μου μέσω Twitter.

Πηγή: https://t.co/u7HH2ppd3e

— Constantine Halkias (@MrHalkias) March 17, 2021

DISCLAIMER

1. 1. Η εν λόγω έρευνα που θα παρουσιάσω αποτελεί μια εργασία εν εξελίξει (working paper). Κάτι το οποίο σημαίνει ότι δημοσιεύεται με σκοπό τον προβληματισμό και τη συζήτηση. Δεν έχει περάσει από αξιολόγηση συναδέλφων (το γνωστό peer review) ούτε από αξιολόγηση της συντακτικής επιτροπής του οργανισμού που τη δημοσιεύει, τα οποία αποτελούν προϋπόθεση για δημοσίευση επιστημονικών εργασιών στην τελική τους μορφή.
2. 2. Δημοσιεύεται από το NBER (NATIONAL BUREAU OF ECONOMIC RESEARCH). Πρόκειται για έναν ιδιωτικό οργανισμό στις ΗΠΑ ο οποίος διευκολύνει την έρευνα χιλιάδων επιστημόνων, κυρίως στον τομέα της οικονομίας (με την έννοια της μελέτης του συνόλου των ανθρώπινων ενεργειών σε μια κοινωνία σε ζητήματα παραγωγής, διανομής, κατανάλωσης).
3. 3. Υπογράφεται από δύο καθηγητές του τομέα Οικονομικών των πανεπιστημίων του Bentley και Denver αλλά και άλλους τρεις καθηγητές-ερευνητές του Ερευνητικού κέντρου σε θέματα οικονομίας υγείας και πολιτικών (Center for Health Economics & Policy Studies) του πανεπιστημίου του San Diego. Εν ολίγοις προέρχεται από επιστήμονες που δεν είναι αμιγώς του Ιατρικού κλάδου, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι δεν υπάρχουν ανάλογες δημοσιεύσεις και από γιατρούς που καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα.
4. 4. Η έρευνα αφορά σε περιπτώσεις διαδηλώσεων που έγιναν στις ΗΠΑ. Εννοείται ότι τα συμπεράσματα είναι χρήσιμα και το δείγμα τεράστιο αλλά δεν πρέπει να γίνεται αυτόματη μεταφορά τους στη δική μας χώρα. Μπορεί να ισχύουν και εδώ, μπορεί οι διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες να επηρεάζουν αλλιώς. Κάτι τέτοιο αποτελεί άλλωστε δεδομένο όταν μιλάμε για επιστημονική έρευνα.

Προχωράμε λοιπόν με την ίδια την παρουσίαση της έρευνας. Πρόκειται για μία μελέτη σε διάστημα 54 ημερών που περιλαμβάνει το διάστημα πριν και μετά τις διαδηλώσεις που ξέσπασαν πέρυσι στις ΗΠΑ με αφορμή τη δολοφονία του George Floyd. Ο θάνατος του Floyd πυροδότησε ένα κύμα διαδηλώσεων σχεδόν σε κάθε γωνιά της χώρας. Ορισμένες από αυτές ήταν αρκετά μαζικές, άλλες λιγότερο. Κάποιες ήταν επίμονες και κράτησαν αρκετές μέρες, άλλες όχι. Κάποιες ήταν ειρηνικές, άλλες βίαιες είτε λόγω της οργής των ίδιων των διαδηλωτών απέναντι στην αστυνομική αυθαιρεσία, είτε λόγω της ίδιας της βίαιης καταστολής από την πλευρά της αστυνομίας. Ορισμένες διαδηλώσεις προκάλεσαν το κλείσιμο καταστημάτων (υπό το φόβο των επεισοδίων) ενώ άλλες όχι. Σε κάθε περίπτωση όλοι αυτοί οι παράγοντες λαμβάνονται υπόψη από τους ερευνητές και όλα τα αποτελέσματα συνηγορούν στην ίδια κατεύθυνση.

Η καινοτομία που έρχεται η συγκεκριμένη μελέτη να φέρει είναι ότι εξετάζει τη συμπεριφορά όχι μόνο των συμμετεχόντων στις διαδηλώσεις αλλά και των μη συμμετεχόντων. Αυτό αποτελεί το σημείο κλειδί έτσι ώστε να μπορέσουμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για την επίδραση ενός μεμονωμένου γεγονότος (όπως μια διαδήλωση) στο σύνολο του πληθυσμού και την ίδια την εξέλιξη της πανδημίας. Η συγγραφή της, ξεκινάει τον Ιούνιο του 2020 όμως περιλαμβάνει πρόσφατα στοιχεία στην αναθεωρημένη μορφή του Ιανουαρίου του 2021. Κύτταρο της μελέτης και πυρήνας της είναι οι 315 πόλεις των ΗΠΑ με πληθυσμό πάνω από 100.000 κατοίκους. Βασικό στοιχείο είναι το γεγονός ότι δεν έγιναν διαδηλώσεις σε όλες αυτές τις πόλεις αλλά σε 286 από αυτές. Το συγκεκριμένο αποτελεί προϋπόθεση όταν θέλεις να διεξάγεις μια συγκριτική έρευνα (difference–in–differences όπως είναι ο όρος της στατιστικής τεχνικής), καθώς έχει ικανό δείγμα πόλεων ως στοιχείο ελέγχου (control). Επίσης, το χρονικό διάστημα της μελέτης είναι κάτι παραπάνω από ικανό, καθώς φτάνει και έως 35 μέρες μετά από τις διαδηλώσεις. Όπως ξέρουμε η περίοδος επώασης του ιού είναι κατά μέσο όρος στις 5.1 μέρες. Ακόμα, οι τάσεις εξέλιξης της πανδημίας πριν και μετά τις διαδηλώσεις υποδηλώνουν ότι το ίδιο το γεγονός των διαδηλώσεων είναι εξωγενές ως προς την ίδια την έρευνα, ζήτημα κρίσιμο για την αμεροληψία της. Επιπρόσθετα, όσων αφορά στη μεθοδολογία, εξετάστηκαν οι εκατοντάδες κομητείες που περιλαμβάνουν τις παραπάνω πόλεις αλλά όχι μόνο αυτές. Εξετάστηκαν επίσης και οι γειτονικές κομητείες με την υπόθεση ότι ίσως υπάρχει μεταφορά πληθυσμού από τη μία στην άλλη με σκοπό τη διαδήλωση και άρα διάχυση (spillover) του ιού. Τέλος, όσον αφορά στη μεθοδολογία, χρησιμοποιήθηκαν ανώνυμα δεδομένα καταγραφής του στίγματος GPS εκατομμυρίων ηλεκτρονικών συσκευών (κινητών τηλεφώνων), τα οποία καταγράφουν τις τάσεις παραμονής ή όχι στο «σπίτι» και άρα συμμόρφωσης με τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης.

Τα στοιχεία είναι αδιαμφισβήτητα και τα αποτελέσματα-συμπεράσματα αποτελούν ισχυρές αποδείξεις για τα ερωτήματα και τις απαντήσεις που θέτει η έρευνα. Οι ερευνητές καταλήγουν ότι οι διαδηλώσεις οδήγησαν σε αύξηση της κοινωνικής συμμόρφωσης όσον αφορά στους κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης. Το συγκεκριμένο συμπέρασμα τεκμαίρεται από το γεγονός ότι αυξήθηκε τόσο ο ημερήσιος μέσος χρόνος παραμονής στο σπίτι αλλά και ο χρόνος παραμονής κατά τις ενδιάμεσες ώρες. Επίσης αυξήθηκε ο χρόνος παραμονής καθ΄ όλη τη διάρκεια της ημέρας (περιπτώσεις “Staying at Home Full–Time”). Οι ερευνητές απαντούν ότι αυτό μπορεί να συμβαίνει για διάφορους λόγους. Πρώτον, μπορεί να οφείλεται στην αίσθηση αυξημένου κινδύνου λόγω των διαδηλώσεων (ανεξάρτητα από το αν είναι βίαιες ή όχι). Δεύτερον, στο γεγονός ότι οι διαδηλώσεις προκαλούν αναστάτωση όσων αφορά την κυκλοφορία των οχημάτων και άρα αποφυγή μετακίνησης. Τρίτον, στο γεγονός ότι καταστήματα κλείνουν κατά το χρόνο της διαδήλωσης. Είναι αξιοσημείωτο ότι η παραπάνω “επιρροή” των διαδηλώσεων διατηρείται αρκετές μέρες μετά από αυτήν και αρχίζει να φθίνει αρκετές εβδομάδες μετά από αυτήν.

Ακόμα παρουσιάζονται στοιχεία ότι οι διαδηλώσεις έχουν ευεργετική επιρροή για την κοινωνική αποστασιοποίηση, καθώς αντικαθιστούν δραστηριότητες σαφώς πιο αυξημένου κινδύνου. Τέτοιες είναι οι επισκέψεις σε καταστήματα, εστιατόρια/μπαρ κ.α. τα οποία βρίσκονται σε κλειστούς χώρους. Τα παραπάνω αποτελέσματα εμφανίζονται με συνέπεια σε όλες τις περιπτώσεις διαδηλώσεων. Μικρές-μεγάλες, ειρηνικές-βίαιες, επίμονες για αρκετές ημέρες ή όχι. Μάλιστα φαίνεται ότι όσο πιο μεγάλες και επίμονες ήταν οι διαδηλώσεις τόσο μεγαλύτερη και η θετική τους επιρροή στη γενική συμμόρφωση του πληθυσμού.

Τέλος, οι ερευνητές εξετάζουν τη συσχέτιση των διαδηλώσεων με την πανδημία. Τα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά. Ενώ αποδείχτηκε παραπάνω ότι υπάρχει επιρροή των διαδηλώσεων στην κοινωνική συμπεριφορά, αποδείχτηκε επίσης ότι δεν υπάρχει καμία επιρροή των διαδηλώσεων στην εξέλιξη της πανδημίας. Συγκεκριμένα οι ερευνητές εξετάζουν τόσο τα κρούσματα όσο και τους θανάτους λόγω Covid. Για τα κρούσματα καταγράφουν ότι τις πρώτες βδομάδες μετά τις διαδηλώσεις δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στις εξεταζόμενες πόλεις (με διαδηλώσεις και μη), ενώ μια μικρή τάση μείωσης κρουσμάτων στις πόλεις όπου έγιναν διαδηλώσεις κρίνεται από τους ερευνητές ως στατιστικά μη σημαντική. Τα ίδια ακριβώς συμπεράσματα επιβεβαιώνονται και από τους θανάτους, για τους οποίους οι ερευνητές γράφουν ότι αποτελούν επαλήθευση των αποτελεσμάτων των κρουσμάτων. Είναι λοιπόν κάτι παραπάνω από σαφές ότι οι αιτίες εξάπλωσης της πανδημίας πρέπει αναζητηθούν αλλού. Στα τελικά τους συμπεράσματα σημειώνουν ότι η κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ειδικά σε περιπτώσεις ύπαρξης κινδύνου (όπως είναι μια πανδημία), πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στις συζητήσεις για τη δημόσια υγεία και τις πολιτικές που σχετίζονται με αυτήν. Χαρακτηρίζουν τις αλλαγές αυτές στη συμπεριφορά ιδιαίτερα σημαντικές και ασκούν κριτική σε επιστήμονες που αγνοώντας τις παραπάνω παραμέτρους οδηγήθηκαν σε λανθασμένες προβλέψεις σχετικά με τη σύνδεση πανδημίας-διαδηλώσεων.

Από πλευράς μου θέλω να κλείσω με το εξής. Στην Ελλάδα, εμπειρικά παρατηρούμε ανάλογη απουσία συσχέτισης της πανδημίας με τις διαδηλώσεις. Κατά τα πρώτα κύματα της πανδημίας η έξαρση παρατηρήθηκε σε περιοχές που δεν έχουν καμία σχέση με διαδηλώσεις. Ακόμα και σήμερα βλέπουμε έξαρση κρουσμάτων σε περιοχές όπως η Μύκονος και κανείς δεν πρόκειται να κατηγορήσει τους αγαπητούς νησιώτες για “ανεύθυνη” συμπεριφορά με σειρά διαδηλώσεων. Ανεξάρτητα από τα παραπάνω δεδομένα όμως, τα μέτρα που προτείνει η επιστημονική κοινότητα οφείλουν να τηρούνται στο μέτρο του δυνατού. Με πειθαρχημένη παρουσία στις διαδηλώσεις. Επίσης, υπάρχουν παράγοντες που αντικειμενικά δεν μπορεί να μετρήσει μια επιστημονική έρευνα. Αλήθεια, ας κάνουμε μια υπόθεση εργασίας ότι μια σειρά διαδηλώσεων οδηγούν σε σχετική υποχώρηση την κυβέρνηση και σε λήψη κάποιων ουσιωδών μέτρων για την προστασία της υγείας του Λαού. Κάτι τέτοιο πραγματικά θα ήταν πάνω από τις δυνάμεις του επιστημονικού υπολογισμού, καθώς θα οδηγούσε με βεβαιότητα στο να σωθούν ανθρώπινες ζωές. Από αυτή τη σκοπιά επαναφέρω στη μνήμη μου τη περυσινή παρουσία του ΠΑΜΕ την ημέρα της Πρωτομαγιάς. Αξία ανεκτίμητη!

Πηγή:

https://www.nber.org/system/files/working_papers/w27408/w27408.pdf